پذیرش متقابل: در حاشیه دیدار پاپ و کریل

دیدار پاپ و پاتریارک کریل، عالی­ترین مقام دینی کلیسای ارتدوکس روسیه، بدون شک یکی از مهمترین رویدادهای دینی ـ سیاسی سالیان اخیر، و بلکه دهه­های اخیر است. این دیدار در جمعه گذشته، 12 فوریه، و در کشور ثالث، کوبا، اتفاق افتاد که در جای خود قابل تأمل است. مهم در این میان بیانیه پایانی این دیدار خصوصی دو ساعته است که در حضور رئیس جمهور کوبا و مقامات مذهبی دو کلیسای یاد شده به امضاء رسید. این متن یکی از جامع­ترین، متوازن­ترین و در عین حال سیاسی­ترین متونی است که بین دو شخصیت شناخته شده جهانی به امضاء رسیده است. کسانی که با مشکلات و حتی رقابت و خصومت واتیکان و کلیسای ارتدوکس روسیه خصوصاً پس از پایان جنگ سرد آشنا هستند، اهمیت و جامعیت این متن را خواهند پذیرفت و اینکه طرفین تا چه میزان نرمش و پذیرش از خود نشان داده­اند.

عموم تحلیل­گران در تحلیل این رویداد به ستیز تاریخی کم و بیش یک هزار ساله این دو کلیسا پرداخته­اند که البته در جای خود نکته درستی است، اما مهم رابطه بیش از حد متشنج آنها از آغاز دهه نود قرن گذشته است که باید گفت در مجموع تاریخ جدید بی­سابقه بوده است. اینکه طی مدتی کمی بیش از دو دهه رابطه دو کلیسای بزرگ که وابستگی­ها و پیچیدگی­ها و در عین حال مشکلات و محدودیت­های فراوانی دارند، تا بدین حد تحول یابد و به پیش رود که چنین متنی را امضاء کنند، به واقع یک شاهکار است. شاهکار در واقع­بینی و انعطاف و شاهکار در نرمش و پذیرش متقابل و عدم تمایل به انتقام­ستانی. مضافاً که به لحاظ فنی هیچ مسئله مهم مورد نزاعی نیست مگر آنکه در این بیانیه بدان اشارت رفته است.

تلاش می­شود با اختصار کامل به برجسته­ترین نکات پرداخته شود.

1ـ از فردای سقوط بلوک شرق رابطه کلیساهای ارتدوکس، به ویژه در قلمرو شوروی و بلوک شرق، و کلیسای کاتولیک متشنج شد. تنشی که روز به روز بیشتر می­شد. واقعیت این است که به دلائلی مشکل بیشتر از جانب کلیسای کاتولیک بود که خود نقشی بزرگ در فروپاشی بلوک شرق داشت. از داستان حمایتش از سولیدارنوش لهستان ـ جنبش همبستگی به رهبری لخ والسا ـ گرفته و تا اقدامات دیگری که مجال بیانش نیست. آنها پیروز معرکه بودند و تا مدتها با همین روحیه با طرف مقابل سخن می­گفتند. اگرچه سکون و رکود کلیساهای ارتدوکس و همکاری پنهان و بعضاً آشکارشان با رژیم­های کمونیستی، آنان را آسیب­پذیر ساخته بود.

2 ـ پس از اعلام استقلال یکجانبه و بدون مقدمه اسلوونیا و کروواسی واتیکان در میان تعجب و بلکه تحیر همگان در کمتر از 24 ساعت این دو را به رسمیت شناخت که حتی متحدان تاریخی این دو همچون آلمان و اطریش را شگفت­زده ساخت. این جریان رابطه این دو کلیسا را به پرتنش­ترین مرحله رسانید و حوادث بعدی و خصوصاً آغاز جنگ بالکان سوءظن ارتدوکس­ها را تقویت کرد. برخی چون اسقف کلیسای ارتدوکس یونان، سارافیم، صریحاً از پاپ ژان پل دوم و واتیکان انتقاد می­کردند و حتی ناسزا می­گفتند و دیگران در دل چنین می­کردند. در این میان پاتریارک سابق روسیه، آقای الکسی دوم، راه میانه را می­رفت و صرفاً انتقاد و گلایه می­کرد.

3 ـ این تنش به زودی تمامی کلیساهای ارتدوکس در خارج از قلمرو بلوک شرق را در مقابل واتیکان قرار داد. به نوبه خود این جریان تا حدی سوءظن کلیساهای پروتستان را هم برانگیخت و رابطه آنان و کلیسای کاتولیک را تحت تأثیر قرار داد. جنگ بالکان و شدت یافتن آن که تا مقدار زیادی ناشی از رقابت و خصومت کاتولیک­ها و ارتدوکس­های قلمرو یوگسلاوی سابق بود، وضعیت را به مراتب پیچیده­تر می­ساخت.

در همان ایام کنفرانس اساقفه اروپا در واتیکان برگزار شد که از آقای بارتولمئوس، رهبر نمادین کلیساهای ارتدوکس که در استامبول مستقر است، دعوت به عمل آمد. پاپ نیز شخصاً در تمامی جلسات شرکت می­کرد. پاتریارک نماینده­اش در ایتالیا که در شهر ونیز مستقر بود، متروپولیت اسپری­دونه را اعزام کرد. او در سخنرانی­اش به شدت از اقدامات کاتولیک­ها خصوصاً در غرب اوکراین انتقاد کرد و اینکه با قهر و جبر کلیساهای ارتدوکس­های آن منطقه را تصرف کرده­اند ـ کاتولیک­های آن ناحیه همان اونیاتی­ها هستند ـ که البته کاردینال سیلوسترینی او را با لحنی تندتر پاسخ گفت که چنین گفتمانی در جلسه­ای مسیحی در اروپا بی­سابقه بود. این مجادله در مطبوعات انعکاس یافت.

4 ـ در نیمه نخست دهه نود چه در بالکان و چه در اوکراین وچه در سایر جمهوری­های شوروی سابق حوادث فراوانی در چارچوب رابطه کاتولیکی ـ ارتدوکسی اتفاق افتاد. از اتهام­زنی گرفته تا نوعی تبلیغ دینی برای جذب به کلیسای خود و تا تصرف کلیساها و افزایش خلیفه­گری­های کاتولیکی در کشورهای بلوک شرق سابق و به ویژه روسیه و تا جنگ مسلحانه. صرف­نظر از یونان که کلیسایش شرائط خاصی داشت، تنها کلیسایی که مقاومت می­کرد و می­توانست مقاومت کند، کلیسای ارتدوکس روسیه بود. علی­رغم آنکه دولت یلتسین و وزیر خارجه­اش کوزیروف اهتمام چندانی به موقعیت کلیسایشان وحمایت از او در برابر رقبای برون­مرزی، نداشتند. این نکته را نگارنده بارها از شخصیت­های دینی روسیه و حتی از سفیرشان در واتیکان، آقای کارلف، والبته با بیانی دیپلماتیک شنیده بود.

5 ـ پس از این تحولات سریع و غیرخوش­آیند به نظر می­آمد که واتیکان به جمع­بندی جدیدی رسیده است. کوشید تنش را فرو کاهد و مؤثرترین وسیله­اش اعزام افراد وبعضاً هیئت­های حسن­نیت و دعوت به گفتگو و اظهار تمایل جدی برای اصلاح رابطه و حتی همکاری بود. این اقدامات به واقع مؤثر افتاد. خصوصاً که دولت­های کشورهای بلوک شرق سابق و از جمله خود روسیه مایل به بهبود رابطه کلیساهایشان با کلیسای کاتولیک بودند. حتی یک بار سفیر یونان در واتیکان گفت دولت ما با مواضع و سخنان تند آقای سارافیم موافق نیست، مایلیم رابطه خوب و محترمانه­ای با واتیکان داشته باشیم و سیاست رسمی یونان نیز چنین بود.

این ابتکارات به سرعت پیش رفت. ژان پل دوم در آن سالها اصرار فراوانی به گسترش اتحادیه اروپا داشت و کمتر مناسبتی یافت می­شد که درباره آن سخن نگوید و این مطلوب کشورهای ارتدوکس مذهب شرق اروپا بود. اما نکته مهم این بود که رویکرد واتیکان نسبت به کلیساهای ارتدوکس تغییر یافته بود حقیقتاً در پی سوءاستفاده از موقعیت خویش نبودند. این رویکرد جدید تا بدانجا به پیش رفت که رهبر نمادین کلیساهای ارتدوکس آقای بارتولمئوس، به رم آمد و نماینده ویژه­ای جهت ارتباط با واتیکان تعیین کرد و رابطه کلیساهای ارتدوکس خاورمیانه و واتیکان هم که به دنبال حوادث بالکان آشفته شده بود، بهبود یافت و بسیاری از رهبران آنها به رم آمدند و حتی رهبر سابق قبطیان مصر، پاپ شنوده، پذیرفت که دولت مصر میزبان پاپ باشد. حال آنکه قبل از آن با سفر وی مخالف بود و از منتقدان سرسخت پاپ به شمار می­آمد.

6 ـ در این میان کلیسای ارتدوکس روسیه موقعیت متفاوتی داشت که هم به دلیل حجم و اهمیت کشور روسیه بود و هم به دلیل جایگاه ویژه کلیسای ارتدوکس آن. مضافاً که کلیسای این کشور با مسائل مختلفی مواجه بود. چه در حوزه بالتیک در مورد اقلیت بزرگ روس­تبارش و چه در مورد اوکراین و مولداوی و بیلوروس و خصوصاً اوکراین و مسئله اونیاتی­ها و «کلیسای مستقل ارتدوکس اوکرائین» که خود را بدون طی مقدمات کلیسایی و تشریفاتی از کلیسای مادر، کلیسای مسکو، جدا ساخته بود و این البته مورد حمایت ناسیونالیست­های غرب­گرای اوکرائینی، اونیاتی­ها و به ویژه لهستانی­ها بود.

به لحاظ تاریخی و کلیسایی «مسکو» خود را «رم سوم» می­دانست و می­نامید و دیگران هم کم و بیش آن را پذیرفته بودند. در طول قرن نوزدهم این کلیسا خود را گرانیگاه ژئوپولتیک ارتدوکسیسم می­دانست و حمایت از ارتدوکس­های موجود در قلمرو عثمانی را، چه در بخش اروپایی و چه در بخش خاورمیانه­ای­اش، وظیفه تلقی می­کرد و این عامل مهمی در تنظیم سیاست خارجی تزارها بود.

مضافاً که پس از سقوط شوروی و حزب کمونیست این کلیسا مهمترین عامل هویت­بخش روسیه بود و لذا مورد رجوع و حمایت طبقات مختلف و به ویژه ناسیونالیست­ها، اعم از مارکسیست و غیرمارکسیست، قرار گرفت و حتی فردی چون یلتسین در مناسبت­های مهم به کلیسا می­رفت و به احترام بدان تظاهر می­کرد. چرا که این موجب محبوبیت و مقبولیت می­گردید.

7 ـ از اواسط دهه نود که تنش بین دو کلیسا کاهش یافت پاپ ژان پل دوم، بارها صریحاً گفت که مایل است به مسکو سفر کند. او عادت داشت کشورهایی را که مایل و بلکه بسیار مایل به سفر بدانها بود، نام ببرد تا بدین وسیله مقدمات سفرش را فرهم آورد. از اسرائیل گرفته تا مصر و تا بوسنی و کوبا. اما علی­رغم تکرار این درخواست، هیچگاه الکسی حاضر به پذیرش وی نشد. لذا نه سفری انجام شد و نه ملاقاتی صورت گرفت.

البته این اصرار بی­نتیجه نبود. پاتریارک کنونی آقای کریل در آن دوران مسئول روابط بین­الملل کلیسای روسیه بود. او با دعوتی رسمی به واتیکان آمد و به افتخارش مراسمی برگزار شد که نگارنده هم در آن شرکت داشت و با او در مورد گفتگوی ایران و کلیسای ارتدوکس روسیه که در مراحل آغازینش بود، صحبت کرد. بهر حال این سفر به نوبه خود تأثیرگذار بود و رابطه را از انجماد بدر آورد، اما واتیکان انتظار بیشتری داشت.

8 ـ بدون تردید ویژگی­های شخصی و فکری پاپ فرانسیس و کریل در تحقق دیدار اخیر نقش فراوانی داشته است همچنانکه شرائط بین­المللی و منطقه­ای و نیز تمایل عمیق روسیه جهت ورود فعال­تر به صحنه جهانی را در این میان سهمی است. آنچه مهم است اینکه علی­رغم آن سابقه سنگین، چنین ملاقاتی که نتیجه­اش چنان بیانیه جامع  و کاملی است، صورت گرفته است. به واقع مهم صرف ملاقات نیست، مهم تنظیم چنین متن مفصلی است که به نوبه خود نشان­دهنده حل عموم مشکلاتی است که رابطه را آکنده از سوءظن، راکد و خصمانه ساخته بود که بیان تک­تک آنها نیازمند نوشتار مستقلی است.

9 ـ نخستین اقدام جهت نزدیکی دو کلیسای کاتولیک و ارتدوکس به ملاقات پاپ پل ششم و پاتریارک نمادین کلیساهای ارتدوکس، آتناگوراس «Athenagoras» در ژانویه 1964 بازمی­گردد. این ملاقات در بیت­المقدس صورت گرفت و حدود دو سال بعد از آن بیانیه مشترک این دو کلیسا، 7 دسامبر 1965، صادر گردید که به طور همزمان در طی مراسمی در واتیکان و استامبول، قرائت شد.

این بیانیه در پنج بند تنظیم شده وصرفاً مشتمل بر نکاتی است که به تکفیر متقابل قسطنطنیه و رم در سال 1054 بازمی­گردد و اینکه باید چنان خاطرات تلخی فراموش شود. اما بیانیه اخیر در سی بند تنظیم شده و گذشته از اشاره به مسائل دینی و کلامی مشترک دو کلیسا، در صدد حل و فصل مشکلات واقعی موجود در رابطه دو کلیسا است. همچنانکه به موضوعات جدید و مورد ابتلای دنیای کنونی هم اشاره دارد.

از هر زاویه­ای که نگریسته شود اهمیت دینی و کلیسایی بیانیه 1965 به مراتب بیش از متن کنونی است، چرا که آتناگوراس رهبر نمادین تمامی کلیساهای ارتدوکس بود و کریل صرفاً رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه است. مقر او استامبول، رم دوم، بود و مقر کریل مسکو، رم سوم، است. علی­رغم این همه به دلیل رشد فکری و علمی و سیاسی طرفین آن نوع همکاری و تفاهمی را که نقشه راهش متن یاد شده است، پذیرفته­اند. واقعیت این است که برای حل مشکلات بین دینی حداقلی از رشد و توسعه فکری و انسانی ضروری است.

10 ـ و اما اینکه این نوع تجربیات تا چه میزان می­تواند برای ما مفید باشد؟

مسئله اساسی به همین نکته اخیر بازمی­گردد. با صرف تأکید بر مفاهیم دینی نمی­توان به نتیجه دست یافت، مشکل منطقه ما به واقع عقب­ماندگی فکری و رفتاری است. کسانی که علی­رغم داشتن تمامی تجهیزات نظارت و کنترل و اینکه در طول تاریخ سرزمین­شان پیوسته میزبان ملیون­ها حاجی بوده­اند، در پاسخ معترضان بگویند که آنچه واقع شد «مشیت الهی» بود و بدین وسیله خود را تبرئه کنند، به واقع عقب­مانده هستند و کسانی که این سخنان را باور می­کنند و بدان قانع می­شوند، عقب­مانده­تر که متأسفانه تعدادشان در بین مسلمانان فراوان است.

تعابیری که رقبای منطقه­ای ما در مورد ما به کار می­برند، چه شخصیت­های دینی­شان و چه اجتماعی و سیاسی­شان، به واقع تعجب­برانگیز است. از «مجوسی»، «رافضی» و «عجمی» گرفته تا «صفوی» و «ساسانی» و فضای معنایی بسیار منفی و کینه­توزانه­ای که این تعابیر تداعی می­کند. مضافاً که کیفیت استدلال آنان حیرت­آورتر است و اینکه چه داده­هایی را با یکدیگر جمع می­کنند و نتیجه می­گیرند.

11 ـ اگر نکات یادشده مقبول افتد، آنگاه باید به سراغ کسانی رفت که از توسعه فکری و انسانی بیشتری برخوردارند. حتی تفاوت­های مذهبی را با اینان بهتر می­توان به گفتگو نشست و برایش راه­حلی یافت. خواهید گفت قدرت در دست آنها نیست، اما با صبر و مداومت می­توان اینان را به موقعیتی فراتر ارتقاء داد. قفل­شدگی منطقه به دلیل تسلط متعصب­ترین و غیرقابل مذاکره­ترین افراد در سمت­های تصمیم ساز است که بدون تغییر در موقعیت آنان نمی­توان کار چندانی انجام داد.

مذاکره برجام بدان علت به نتیجه رسید که طرف مقابل ما قابل مذاکره و اهل دلیل و تحلیل و محاسبه بود. منطق مذاکره را می­دانست و با توجه به مجموع مسائل محاسبه می­کرد و تصمیم می­گرفت. امکان نداشت که چنین مذاکره­ای با کشورهای موجود در منطقه ما به نتیجه برسد که بخش مهمی از آن به دلیل غیرقابل مذاکره بودن آنان بود. این سخن حکیمانه­ای است که «با دشمن دانایت می­توانی کار و همکاری کنی و با دوست نادانت نمی­توانی».

 

 

27/11/94 ـ محمد مسجدجامعی