Krzysztof Karczewski, Bóg - misja uniwersalna – bogonosiec – imperium. Naród i nacjonalizm rosyjski w doktrynie eurazjatyzmu Aleksandra Dugina - studium metapolityczne, Szczecin 2024.

Spis rzeczy:

 

Wstęp.............................................................................................................................….........4

Rozdział 1. Typologia rosyjskiego nacjonalizmu.......................................................................6

Rozdział 2. Słowa (nazwy) этнос, народ, нация, национализм i ich definicje według A. Dugina – kwestia terminologiczna............................................................................................11

Rozdział 3. Wizja narodu i nacjonalizmu rosyjskiego w koncepcjach A. Dugina.................. 18

Zakończenie..............................................................................................................................30

Bibliografia...............................................................................................................................36

 

Wstęp

 

     Doktryna eurazjatycka Aleksandra Dugina stanowi doktrynę niezwykle intrygującą i budzącą kontrowersje. Stykają się w niej ze sobą różnorodne koncepcje pochodzenia rodzimego, tj. rosyjskiego, jak i przejęte od źródeł zagranicznych, będąc niemalże postmodernistyczną mieszanką wielu idei. Rdzeniem eurazjatyzmu niniejszego myśliciela – zwanego też zresztą przez niego samego „neoeurazjatyzmem” – są fundamentalne koncepcje klasycznego eurazjatyzmu rosyjskiego okresu międzywojennego, reprezentowanego m.in. przez Nikołaja Trubieckoja, Nikołaja Aleksiejewa, Piotra Suwczyńskiego czy Lwa Karsawina. Do tychże koncepcji A. Dugin dodaje idee zaczerpnięte z dorobku ideowego europejskiej radykalnej prawicy (m.in. tradycjonalizm integralny[1], niemiecka rewolucja konserwatywna[2], europejska Nowa Prawica[3]), jak i radykalnej lewicy (m.in. Nowa Lewica[4], sytuacjonizm[5]), przy czym interpretuje je tak, by zgodne były z kluczową ideą eurazjatyzmu – afirmacją Rosji jako tzw. Eurazji, tj. odrębnej cywilizacji położonej na ogromnej przestrzeni lądowej położonej między Europą a Azją (stąd pojęcie „Eurazja”), a jeszcze ściślej: między Europą Zachodnią a Azją Wschodnią i Południową, a która to cywilizacja powstała z przemieszania etniczno-kulturowych żywiołów wschodnioeuropejskich (słowiańskich) oraz azjatyckich (tzw. turańskich, czyli m.in. mongolskich, tureckich, ałtajskich, ugrofińskich)[6].

     Wśród wielu idei składających się na doktrynę eurazjatycką A. Dugina warto niezmiernie przyjrzeć się jego wizji narodu rosyjskiego i nacjonalizmu rosyjskiego, co uczynimy w niniejszym zagadnieniu. Wykorzystaliśmy w tym miejscu pisma A. Dugina, tak drukowane, w postaci jego książek, jak internetowe, w formie jego artykułów, esejów i publicystyki. Oczywiście posiłkujemy zachodnią klasyfikacją zróżnicowanych typów nacjonalizmu rosyjskiego (W. Szporluk, R. Backer), jak też i rozważaniami o samej istocie i definicji nacjonalizmu (J. Bartyzel). Temat narodu i nacjonalizmu rosyjskiego w ujęciu A. Dugina plasuje się we sferze myśli politycznej, a więc – ściślej rzecz ujmując – sfery metapolityki. Ramy czasowe to okres od 1989 do dziś, czyli okres twórczości wspomnianego eurazjaty, przy czym ze szczególnym uwzględnieniem lat dziewięćdziesiątych XX wieku i ostatnich lat XXI wieku, gdyż w tym fragmencie jego przemyślenia na temat narodu rosyjskiego i nacjonalizu rosyjskiego ugruntowały i dojrzały, przy czym koniecznie zauważyć trzeba, iż światopogląd (ideologia) eurazjatyzmu w znaczeniu A. Dugina powoli ewoluuje, zamieniając „etykietki” (nazwy) i równocześnie zachowując istotę prawdziwej według niego, prawosławnej tożsamości Rosjan. Koniecznie tedy analizować musimy rozważania A. Dugina na temat narodu i nacjonalizmu właśnie w kontekście jego koncepcji narodowego bolszewizmu (tutaj w szczególności w latach dziewiędziesiątych XX wieku, gdzie najmocniej propagował tę koncepcję) i Czwartej Teorii Politycznej (od 2008 roku do dziś).

1. Typologia rosyjskiego nacjonalizmu.

 

     Na początku jednakże niezbędnym jest zdefiniowanie pojęcia „nacjonalizm” oraz zaprezentowanie funkcjonujących w politologii typologii rosyjskiego nacjonalizmu z uwagi na specyfikę rosyjskiej myśli nacjonalistycznej. W niniejszym artykule posłużymy się definicją nacjonalizmu zaproponowaną przez J. Bartyzela, która brzmi następująco: „(…) nacjonalizm to pogląd, postawa i dążenie bazujące na uznaniu narodu za szczególny, podstawowy i zobowiązujący poszczególne jednostki oraz mniejsze grupy do lojalności rodzaj więzi społecznej oraz przybierające w swoich dojrzałych i samoświadomych formach postać doktryny (niekiedy nawet ideologii) społeczno-politycznej. Doktryna ta stawia sobie za cel wzbudzenie (lub tam, gdzie ona już istnieje – podtrzymywanie i rozwój) świadomości i solidarności narodowej oraz nakazuje traktowanie narodu jako głównego punktu odniesienia dla polityki (zobligowanej do kierowania się interesem lub dobrem narodu) (…)”[7]. Niniejsza definicja jest niezmiernie ciekawa, gdyż uznaje nacjonalizm za zjawisko, które może przybrać wieloraką postać. Nacjonalizm może być tylko komponentą jakiejś doktryny politycznej, samemu stać się doktryną polityczną, lub nawet przybrać postać totalnej, holistycznej wizji świata, czyli ideologii. Warto przy tym zaznaczyć, iż niezależnie od szczebla, jaki dany nacjonalizm może przybrać, zawsze styka się on z innymi ideami, nadając mu charakter prawicowy, lewicowy lub czerpiąc jednocześnie i z prawicy, i z lewicy.    

     Jeśli chodzi zaś o klasyfikację odmian rosyjskiego nacjonalizmu, to po pierwsze należy wziąć pod uwagę wielonarodowość państwa rosyjskiego, a zatem nacjonalizmy poszczególnych narodów zamieszkujących terytorium tegoż państwa i będących jego obywatelami. Tutaj możemy generalnie wyróżnić po jednej stronie nacjonalizm narodu rosyjskiego – przy czym Rosjanie (Русские) są definiowani w różny sposób – a po drugiej nacjonalizmy innych narodów, z reguły domagające się większej autonomii lub nawet mające charakter separatystyczny i niepodległościowy, domagając się utworzenia własnego państwa narodowego. W niniejszym eseju oczywiście zajmiemy się przypadkiem nacjonalizmu rosyjskiego, w języku rosyjskim nazywanym po prostu русский национализм.

     Wśród typologii owego rosyjskiego nacjonalizmu powszechnie znana jest typologia R. Szporluka. Ów badacz mnogość rosyjskich idei, organizacji i ruchów nacjonalistycznych sprowadza do egzystencji dwóch nurtów, które jego zdaniem wykształciły się jeszcze pod koniec istnienia ZSRS:

a) empire-savers („utrwalacze imperium”);

b) nation-builders („twórcy narodu”).

Przyjrzyjmy się najpierw „utrwalaczom imperium”. R. Szporluk definiuję ów typ rosyjskiego nacjonalizmu w ten oto sposób: „>>Utrwalacze imperium<< postrzegają obecny Związek Radziecki w jego teraźniejszych granicach jako właściwą i prawowitą >>przestrzeń<< rosyjskiego narodu. W gruncie rzeczy niektórzy mogą rozciągać ją do bloku sowieckiego. Mogą różnić się – i rzeczywiście mocno się różnią – odnośnie tego, jak widzieliby rządzenie owym krajem, jak nie-Rosjanie powinni być w nim traktowani itd. Wszyscy oni jednak dzielą przekonanie, iż ZSRS jest w istocie synonimem Rosji oraz uważają zachowanie jego politycznej jedności jako państwa rosyjskiego (lub zdominowanego przez Rosjan) za swój pierwszorzędny cel. To, że mogą oni być skrajnymi prawicowcami lub nie mniej skrajnymi lewicowcami, nie jest tak ważne, jak to, że wszyscy oni zgadzają się odnośnie owego fundamentalnego celu”[8]. Cechę zasadniczą owego typu rosyjskiego nacjonalizmu stanowi utożsamienie narodu rosyjskiego z państwem rosyjskim – naród rosyjski to wspólnota polityczna, tj. tworzona i determinowana przez państwo, a zatem więź polityczna (państwowa), poczucie przynależności i zamieszkania w jednym państwie konstytuuje więź narodową. Zaznaczmy przy tym, iż owe państwo jest rozległe terytorialnie, posiadając tym samym wielki potencjał demograficzny, surowcowy itd., oraz utrzymuje mocarstwową pozycję w systemie międzynarodowym. Innymi słowy, owe państwo to imperium, stąd też można uszczegółowić, iż naród rosyjski to wspólnota imperialna. Wizja silnego, potężnego, mocarstwowego oraz rozległego terytorialnie państwa, jak i sam fakt uznania państwa (imperium) za determinantę tożsamości narodowej oczywiście sprawiają, że ów typ nacjonalizmu bardziej jest skłonny uznać naród rosyjski za wspólnotę wieloetniczną, a zatem i wielokulturową – wszak to państwo jest tutaj czynnikiem konstytuującym tożsamość bycia Rosjaninem.

     Oczywiście biorąc pod uwagę okoliczności czasu i miejsca wyodrębniania się owego typu nacjonalizmu, należy zauważyć, iż to właśnie z nim łączy się uznanie ZSRS – zwł. w kontekście granic – za wzorzec odrodzonego państwa (imperium) rosyjskiego, a zatem i za nieodzowny warunek odrodzenia narodu rosyjskiego. Zauważmy przy tym, iż R. Szporluk wyraźnie wskazuje, że „utrwalaczy imperium” nie należy łączyć tylko ze środowiskami komunistycznymi pragnącymi przywrócić ZSRS.

     Antytezą „utrwalaczy imperium” są „twórcy narodu”: „Po drugiej stronie są ci Rosjanie, którzy myślą o Rosji jako o czymś bardzo odmiennym od ZSRS – jako o geograficznym, historycznym i kulturowym podmiocie, który nie obejmuje tego, co oni sami uznają za nierosyjskie ziemie i narody nawet, jeśli były częścią ZSRS. Geograficzny zasięg Rosji nie jest identyczny dla wszystkich >>twórców narodu<<. W przeciwieństwie do >>utrwalaczy imperium<< niektórzy >>twórcy narodu<< wykluczają z Rosji kraje bałtyckie, ale włączają Kaukaz; inni wykluczają tak jedno, jak i drugie, ale włączają Ukrainę i Białoruś itd. Tym, co ich jednoczy, jest wyraźnie narodowa pozycja oraz polityczny cel ustanowienia Rosji jako >>państwa narodowego<<. Ich celem nie jest zachować, zreformować, przekształcić lub zmodernizować imperium, ale ustanowić w jego miejsce rosyjskie państwo narodowe, jak też i wiele nierosyjskich takich państw”[9]. Jak widzimy, ów typ nacjonalizmu rosyjskiego zawiera w sobie wielość interpretacji tożsamości narodowej. Naród rosyjski może być ujęty jako wspólnota oparta na więziach krwi (wspólnota etniczna), lub jako wspólnota duchowa (poczucie przynależności do danej wspólnoty, tradycja, kultura). To, co jest wspólnym mianownikiem wszystkich tych różnych koncepcji – to oderwanie pojęcia „naród rosyjski” od pojęcia „imperium”, identyfikowalnego z państwem w granicach byłego ZSRS. Rosjanie – bez względu na to, jak definiowani w kontekście więzi konstytuujących tożsamość – są ujęci jako jeden z elementów składowych wielonarodowego imperium. O ile więc empire-savers dokonują utożsamienia narodu rosyjskiego z imperium, o tyle nation-builders dokonują rozdzielenia tychże pojęć, wskazując na imperium jako kategorię szerszą, gdyż wielonarodową, niż naród. W ślad za takim rozróżnieniem nation-builders opowiadają się jednoznacznie za narodem, a przeciwko imperium – czy to w postaci odrodzenia ZSRS, czy też budowy nowego porządku politycznego w jego granicach – co prowadzi do konkluzji, iż ich celem jest stworzenie rosyjskiego państwa narodowego, którego granice oczywiście nie będą pokrywać się z granicami ZSRS, gdyż obejmować ono powinno tylko terytoria zamieszkane przez Rosjan.

     Z kolei R. Bäcker dzieli nacjonalizmy – w tym także i w odniesieniu do Rosji – na trzy typy:

a) etniczny;

b) kulturowy;

c). statokratyczny (państwowy).

Nacjonalizm etniczny rozpatruje naród jako wspólnotę etniczną, przy czym ów badacz etniczność ujmuje szerzej, aniżeli tylko więzi krwi, gdyż wiąże się także z czynnikami duchowymi (religia, moralność, kultura, język), co skutkuje dalszymi podziałami w łonie typu nacjonalizmu etnicznego: „Nacjonalizm etniczny odwołuje się do siły tradycji, pierwotnej wiary oraz moralności danego ludu. W zależności od definiowaniu etniczności mamy do czynienia, po pierwsze, z nacjonalizmem etosu pre-narodowego – najczęściej występującym, którym o przynależności narodowej decyduje przynależność do danego typu etosu. Po drugie, jest to nacjonalizm plemienny, a wiec tendencja do traktowania jako jednego narodu (lub wspólnoty narodów) wszystkich należących do jednej pre-etnicznej wspólnoty plemiennej np. Słowian, Germanów, Galów itd. (…) W przypadku nacjonalizmu etnicznego można też zastosować inną klasyfikację podziału ze względu na dominujące kryterium definiowania przynależności. W takim przypadku można wyróżnić nacjonalizm etniczno-lingwistyczny, etno-wyznaniowy, według pochodzenia etnicznego oraz wynikający z poczucia przynależności regionalnej”[10]. Tożsamość narodu w ujęciu nacjonalizmu etnicznego konstytuują tedy więzi krwi wraz z różnymi – zależnie od odmiany owego typu – czynnikami duchowymi, a sama wspólnota narodowa pojmowana jest jako swoiste „większe” plemię.

     Drugi typ – nacjonalizm kulturowy – jest typem wyraźnie duchowym, gdyż o tożsamości narodowej decyduje wartości kultury duchowej: „Nacjonalizm kulturowy, często zwany współczesnym, jest ściśle związany z zasobem literackim, artystycznym itd. traktowanym jako przynależnym do danego typu dziedzictwa kulturowego”[11].

    Wreszcie trzeci typ nacjonalizmu – nacjonalizm statokratyczny – definiuje naród w kategoriach wspólnoty politycznej (państwowej), wiążąc tożsamość narodową z danym państwem, a więc to państwo, świadomość jego wspólnego zamieszkiwania, bycia jego obywatelami tworzy naród: „Nacjonalizm statokratyczny (zwany również państwowym) traktowany jest niezbyt słusznie jako tradycyjny. Należy się bowiem zgodzić, iż nie zawsze i nie wszędzie jego tradycja jest o wiele dłuższa i silniejsza niż nacjonalizmu kulturowego. Utożsamia on naród z ogółem ludności żyjącym w danym państwie. W takim przypadku można mówić w zależności od akceptowanej formy państwa o nacjonalizmie monarchicznym i republikańskim, ale też np. komunistycznym”[12]. Oczywiście do tego typu generalnie można odnieść typ empire-savers, podczas gdy nation-builders będą raczej skłaniać się ku nacjonalizmowi etnicznemu, tudzież kulturowemu.

    Powyższe typologie rosyjskiego nacjonalizmu wcale nie wyczerpują istnienia innych ani ich nie przekreślają – wszak możemy doktryny i ruchy nacjonalistyczne również stypizować np. według stosunków między nacjonalizmem a religią, czy chociażby według miejsca na osi lewica – prawica.

2. Słowa (nazwy) этнос, народ, нация, национализм i ich definicje według A. Dugina – kwestia terminologiczna.

            Z uwagi na specyfikę rosyjskiej terminologii rozpocznijmy najpierw od dwóch słów (nazw), które okrrślają słowo „naród”. Musimy tedy zanalizować rzeczone, stricte rosyjskie słowa:

a) народ,

b) нация.

I tak народ odnosi się – co oczywiste – do „narodu”, a więc do wspólnoty – nazwijmy tutaj jak najbardziej krótko – spojonej czynnikami cywilizacyjnymi, kulturowymi, świadomościowymi i etnicznymi, innymi słowy: wspólnoty opartej na wspólnej tradycji, zwyczajów i obyczajów, etyki, określonej mentalności, ale też równocześnie do „ludu”[13]. Ponadto rzeczony „lud” rozumiemy zarówno w sensie etnokulturowym, np. „lud Wieletów”, „lud Navajo”, „lud Huronów”, jak i w sensie społeczno-ekonomicznym, determinowanym przez poziom materialmy, status społeczny i związanym z określoną kulturą, np. chłopstwo. Wspomnieliliśmy o chłopstwu nie bez kozery, gdyż w tradycji rosyjskiej to właśnie chłopstwo odegrał niesamowitą rolę w historii narodu rosyjskiego. Rosyjskie słowo народ zatem definiujemy w języku polskim właściwie jako „naród-lud”[14]. . 

            Słowo rosyjskie нация zaś nie ma aż takiego złożonego znaczenia, gdyż tutaj oznacza ściśle jako po prostu „naród”. Co więcej, według „Małego Słownika Rosyjsko-Polskiego i Polsko-Rosyjskiego”. to słowo jest oficjalne, a nawet naukowe[15]. Z tak opisanym słowem także związane jest słowo национализм.

            Przejdźmy do stosunku Aleksandra Dugina do wspomnianych trzech słów. Otóż A. Dugin używa konsekwentnie słowo народ jako właściwe, prawidłowe słowo na „naród-lud”, a więc właściwie po prostu naród. Co więcej, ustosunkowuje się do tegoż słowa wybitnie pozytywnie, czego nie można to powiedzieć odnośnie słów нация i – co zaskakujące dziś - nawet национализм jako tylko samego słowa, gdyż tutaj jest już bardziej złożoną sprawą.

            O ile bowiem stosunek A. Dugina do słowa народ jest jasny i konkretny, bez jakichkolwiek niedopowiedzień, o tyle co do pozostałych słów nastawienie tegoż eurazjaty znacząco ewoluowało. W szczególności do samego słowa национализм ewolucja myśliciela i ideologa eurazjatyzmu przeszła tak dalece i radykalnie, że na pozór po prostu przekroczył nawet od skrajności do skrajności. Wprawdzie z nazwą нация właściwie od samego początku w twórczości rosyjskiego filozofa rzadko można się spotkać, i to nacechowany negatywnie, tj. związany ze światopoglądem antytradycyjnym, nowoczesnym, z epoką Oświecenia, np. z liberalizmem, z Wielką Rewolucją Francuską, gdzie jakobini używali to słowo jako produkt wymyślony, racjonalistyczny, scentralizowany, zuniformistyczny konstrukt stricte polityczny, a następnie różni nacjonaliści przejęli to słowo, to odnośnie samego słowa национализм z łatwością można odebrać wrażenie, iż filozof-eurazjata po prostu na pozór zmienił wręcz zdanie.

            I tak można wyróżnić dwie fazy stosunku A. Dugina do samej nazwy национализм:

a) okres 1990 – 2008 r. - w którym afirmował swoje warianty rewolucji konserwatywnej i narodowego bolszewizmu;

b) okres 2008 – do dziś – w którym symbolicznym punktem zwrotnym było wydanie książki A. Dugina „Czwarta Teoria Polityczna” w 2008 roku i gdzie zaczął lansować kontrofertę rzeczonej Czwartej Teorii Politycznej (4TP) w stosunku do modernizmu, postmodernizmu i postliberalizmem („liberalizmem 2.0”[16]), a także trzech ideologii, związanych z modernizmem: liberalizmu, socjalizmu i faszyzmu.

            W pierwszej fazie eurazjata definiował implicite wybitnie neutralnie i w związku z tym np. definiował rosyjski nacjonalizm w kategoriach subiektywnych, uniwersalnych, duchowych[17]. Również i w pierwszej frazie przeciwstawiał sprzeczne ze sobą dwie odmiany rowyjskiego nacjonalizmu:

a) nacjonalizm etniczny, „zamknięty”, fałszywy,

b) nacjonalizm duchowy, uniwersalny, „otwarty”, prawdziwy[18].

            Jednakże po 2008 roku A. Dugin powoli odchodzi od rzeczonego, dotychczasowego punktu widzenia na temat słowa „nacjonalizm”, gdyż dokonuje wówczas swego rodzaju operacji etymologicznej, czyli - ściślej rzecz ujmując - zawęża mocno samo słowo „nacjonalizm” (национализм) - uwaga – tylko do nacjonalizmu etnicznego, który – wciąż utrzymuje A. Dugin do dziś - jest bliższy hitlerowskiego narodowego socjalizmu, niż rosyjskiej tożsamości i kultury, to swoista rosyjska odmiana nazizmu. Wobec tego eurazjata również powoli zaczyna zamieniać nazwę, „etykietkę” na to, co jest najważniejsze: system idei dotyczący narodu rosyjskiego, jego roli i prawosławnej tożsamości – zamieniać z słowa „nacjonalizm wszecheurazjatycki” na słowo „eurazjatyzm” lub po prostu „patriotyzm” (патриотизм). Równolegle zaczął ostrzej krytykować istotę samego słowa национализм, a także jeszcze mocniej atakować słowo нация. Jest to konsekwencja Duginowskich tez o związku między modernizmem, trzema ideologiami a słowem  нация. Zdaniem eurazjaty słowo нация został stworzony przez ideologów Oświecenia w XVIII wieku, a więc po prostu epoki modernizmu i oznaczało nowe społeczeństwo: scentralizowane, zuniformizowane, egalitarystyczne, racjonalistyczne, umasowione, z jedną, masową kulturą, już bez zróżnicowanych struktur kulturowych, społeczno-ekonomicznych, tak charakterystycznych w starożytności czy w średniowieczu. Tak opisane społeczeństwo, zwane jako нация (franc. nation) i związaney z nim model państwa narodowego (franc. État-nation), według niego, przejął faszyzm od liberalizmu.

            Co więcej, w szczególności od rozpoczęcia Specjalnej Operacji Wojskowej (SWO) na Ukrainie przez prezydenta Rosji Władimira Putina i jego władze w dniu 24 lutego 2022 roku A. Dugin jeszcze bardziej podkreślał i nadal podkreśla różnicę między otwartą, uniwersalną, imperialną i prawosławną tożsamością rosyjską, w oparciu o braterstwo, zjednoczenia etnosów i innych narodów, a ukraińskim nacjonalizmem, który odwołuje się do kategorii krwi, hierarchii, elityzmu i modelu państwa narodowego, które te idee głosili Dmytro Doncow, Stepan Bandera, Roman Szuchewycz w pierwszej połowie XX wieku i które przejęła Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów. Wówczas eurazjata ustosunkowuje wybitnie pejoratywnie samo słowo (nazwa) национализм, a ukraiński model państwa narodowego w postaci zastanej Ukrainy to po prostu nacjonalistyczny i właściwie bazująca na przemyśleniach nacjonalistów. Innymi słowy, myśl ukraińskiego nacjonalizmu to kwintesencja nacjonalizmu tout court. Wobec tego akceptuje oficjalną narrację władz państwowych Rosji i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, iż w Rosji „nie ma rosyjskiego nacjonalizmu” (русского национализма нет) (słowa Patriarchy Moskwy i Wszechrusi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego Cyryla)[19].

            Tak więc w tym miejscu należy rozgraniczyć samo słowo (nazwę, względnie znak) od treści, tj. desygnatu. O ile A. Dugin ostatnimi czasy zrezygnował z samego słowa национализм i teraz potępia zarówno to słowo, jak i słowo нация, wywiedzione z modernizmu, ze światopoglądu nowoczesnego, anty-Tradycji, to co do prawosławnego, uniwersalnego i imperialnego charakteru tożsamości Rosjan, którego wcześniej używał jako „nacjonalizm wszecheuraazjacki”, konsekwentnie utrzymuje i afirmuje do dziś.

            Jednakże tutaj odwołując do zachodniej klasyfikacji typów nacjonalizmu rosyjskiego, twierdzimy, iż rozważania A. Dugina na temat narodu rosyjskiego i jego tożsamości plasują się dość w sferze nacjonalizmu otwartego, imperialnego – w przeciwieństwie do nacjonalizmu etnicznego, ale też pamiętamy, iż dziś eurazjata ustosunkowuje się pejoratywnie nawet do samego słowa национализм i iż według eurazjaty rosyjska tożsamość, rosyjska kultura jest przede wszystkim uniwersalna, mesjaniczna, ergo sprzeczna z nacjonalizmem etnicznym, bazującym na micie krwi i na modelu państwa narodowego, uznającego tylko jeden naród.

            I w tym miejscu niezbędnym jest Duginowskie definicje najważniejszych pojęć (a więc nie tylko słów): этнос (etnos, etnia), wspomniane народ i нация, przy czym oczywiście narodu samego w sobie, nie tylko narodu rosyjskiego.

            Spójrzmy na definicję pierwszego pojęcia, podstawowego dla systemu idei eurazjatyckich (i Czwartej Teorii Politycznej) – pojęcia этнос: „Etnos ( этнос – przyp. K. K.) to proste społeczeństwo, organicznie (naturalnie) powiązane z terytorium i spajane wspólną moralnością, zwyczajami i systemem znaków”[20]. Ponadto nawiązuje A. Dugin w tym miejscu do definicji etnosu autorstwa S. Szirokogorowa:

„Etnos to grupa ludzi:
- mówiących tym samym językiem;
- uznających ich wspólne pochodzenie;
- posiadających zespołu zwyczajów, sposobów życia, zachowanych i uświęconych
tradycji, odróżniających się od zwyczajów innych grup”[21].

Jednocześnie A. Dugin uważa, iż etnos charakteryzuje się nie tyle wspólnym pochodzeniem biologicznym, co przede wszystkim – uwaga – „zagadnieniem wyboru”[22], świadomości przynależności do danego etnosu. Etnos bowiem to według eurazjaty „otwarta wspólnota”[23] i nie jest kategorią polityczną, prawną i rasową[24]. Przyznaje on więc, iż w danym etnosie jest możliwość akceptacji i „wchłonięcia” przez dotychczasowych członków wspólnoty etnicznej właśnie nowych członków o obcym pochodzeniu biologicznym, a nawet o obcej kulturze – oczywiście pod warunkiem przyswojenia zwyczajów, tradycji i stylu życia wspólnoty etnicznej przez tych „przybyszów”. Idąc dalej, twierdzi rzeczony myśliciel rosyjski, iż „etnos to społeczeństwo, w którym tożsamość zbiorowa jest maksymalna, całkowita i wszechogarniająca. Ta tożsamość zbiorowa całkowicie podporządkowuje wszelkie inne formy zróżnicowania”[25]. Tak więc dany etnos to grupa ludzi, która jest spojona wprawdzie czynnikami etnokulturowymi, przy czym – uwaga – bardziej stricte kulturowych, subiektywnych, świadomościowych, niż biologicznych, kwestii pochodzenia genetycznego: wspólna tradycja, przynależność i świadomość do danego etnosu, zwyczaje i obyczaje, wspólna narracja historii, określona percepcja świata i mentalność. Etnos – jako otwarta wspólnota – to organiczna jedność, wewnętrznie uhierarchizowana, składająca się z rodów, klanów i rodzin i posiadająca silną, wyrazistą, własną tożsamość. ..

            Natomiast pojęcie „naród-lud” (czyli właściwie naród) (народ) – a wszakże jest to kluczowe pojęcie w systemie światopoglądu eurazjatyckiego w jego wariancie – definiuje A. Dugin następująco i zwięźle: „Naród (народ – przyp. K. K.) to etnos, który wszedł do historii”[26]. To ważna cecha odróżnialna narodu od etnosu. O ile etnos po prostu trwa, pogrążając się jakby w stagnacji, wedle cyklu życia człowieka: urodzenie – dorastanie – starość, jakby „będąc „uśpionym”, o tyle naród (народ) ma już misję dziejową, np. uniwersalną, boską. Odsłońmy jeszcze rąbka tajemnicy: „zamiast wiecznego powrotu, stałego cyklu utrzymywanego przez mit, powstają inne formy tymczasowości. Najjaśniejszym tego wyrazem jest czas liniowy. Naród (народ – przyp. K. K.) zaczyna rozróżniać różne warstwy społeczne, które są od siebie odizolowane. Każda warstwa rozwija swoją własną charakterystykę socjologiczną. Często warstwy przyjmują formę stałych kast. Przejście z jednej kasty do drugiej jest trudne lub prawie niemożliwe. Pojawia się instytucja niewolnictwa i praktyka pracy najemnej. System mitów i rytuałów zmienia się jakościowo. Różnią się one także ze względu na kastę. Jeśli grupę etniczną charakteryzują baśnie i mity, to naród (народ – przyp. K. K.) charakteryzuje się epopeją”[27]. Jednym słowem, naród (народ) jakby wyrasta z etnosu; to właśnie etnos przechodzi na stadium wyższy – stadium rzeczonego narodu, rozwijając się, zróżnicowując, rozbudowując i jeszcze bardziej uhierarchizując własną strukturę wewnętrzną, odsłaniając jeszcze bardziej swoją organiczną, wewnętrznie hierarchiczną jedność, a także ujawniając własną misję historyczną. A. Dugin przy tym podaje trzy formy, które wykrystalizuje tak opisany naród:

- państwo;

- religia,

- cywilizacja[28].

W ten sposób naród wykształcony organicznie z etnosu rodzi w historii państwo i/lub religię i/lub cywilizację, gdyż zdaniem A. Dugina wspomniane trzy formy mogą istnieć albo równolegle, albo postępująco jedna po drugiej.

            Z kolei odnośnie pojęcia нация myśliciel rosyjski określa jako druga (po narodzie (народ) pochodna etnosu. Pojęcie нация definiuje jsako ściśle polityczną kategorię, związaną z państwem i z konkretną epoką – epoką modernizmu (nowoczesności), epoką uprzemysłowienia, kultu miast, maszyn i mas, procesów desakralizacji, agnoscycyzmu i ateizmu, centralizacji i umasowienia społeczeństwa: „Naród (нация - przyp. K. K.) jest pojęciem ściśle politycznym, nierozerwalnie związanym z państwem, a przy tym konkretnym państwem – nowoczesnym, europejskim państwem burżuazyjnym nowożytności”[29]. I dalej: „Naród (нация – przyp. K. K.) to społeczeństwo, które jest jakościowo jeszcze bardziej złożone i zróżnicowane, niż naród-lud (народ. - przyp. K. K.). Tak jak etnos była matrycą narodu-ludu (laosu) (народ - przyp. K. K.), tak naród-lud (народ - przyp. K. K.) jest matrycą narodu (нация - przyp. K. K.). Jednakże i tutaj następuje moment dialektyczny. Naród-lud (народ - przyp. K. K.) manifestując się w historii zastępują etnos, sprowadzając go w sferę przemyślenia, na niższy piętro lub do piwnicy, ukrywając go za fasadą. Dokładnie taki moment dialektyczny też w narodzie (нация - przyp. K. K.). Naród, przejawiający się w historii politycznej czasów nowożytnych (a w innych epokach nie znajdziemy w tym rozumieniu śladów narodu), zastępuje naród-lud (народ - przyp. K. K.), wprowadzając go w sferę implikacji, spychając na niższe piętro (tym razem na drugie piętro, bo pierwsze jest zajęte przez ten etnos) i przykrycie go fasadą”[30]. Etnos zatem rodzi albo naród (naród-lud) (народ), związany z premodernizmem (przednowoczesnością), ze starożytnością i z średniowieczem, albo naród (нация), stanowiący kontrakt, matematyczny zbiór identycznych ze sobą i egalitarnych atomów-obywateli i związany z Oświeceniem i z liberalizmem, a później – z faszyzmem w szerokim znaczeniu.

            Oczywiście eurazjata – jako zarazem ideolog tradycjonalizmu integralnego i rosyjskiego konserwatyzmu – zażarcie broni etnos, a w szczególności naród-lud, które według niego organicznie związane są z sferą Tradycji, i jednocześnie potępia naród (нация) jako pojęcie wywodzone ze światopoglądu liberalnego, oświeceniowego, nowoczesnego, antytradycyjnego.

            Przejdźmy zatem do Duginowskiego pojmowania rosyjskiego narodu i nacjonalizmu rosyjskiego (choć – pamiętajmy – odrzuca eurazjata samo słowo нация i nierozerwalnie  związane z nim pojęcie „nacjonalizm” (национализм).

3. Wizja narodu i nacjonalizmu rosyjskiego w koncepcjach A. Dugina.

     Kategoriami tożsamości narodu rosyjskiego w ujęciu A. Dugina są sacrum, misja uniwersalna, zjednoczenie etnosów i innych narodów, imperium. Pojęcie „naród rosyjski” (русский народ) występuje w doktrynie eurazjatyckiej A. Dugina co prawda w powiązaniu z innymi pojęciami, jak np. cywilizacja, imperium, kultura, państwo, niemniej jednak dla A. Dugina idea narodu rosyjskiego jest tak bardzo ważnym elementem doktryny eurazjatyckiej, iż nie waha się ów teoretyk określenia jej mianem „wartości absolutnej”, „absolutu”. W wystąpieniu na konferencji Wszechrosyjskiego Ruchu Społecnzo-Politycznego „Eurazja” w dniu 2 marca 2002 r., na której owa organizacja została przekształcona w Partię Eurazja A. Dugin stwierdził: „Dla eurazjatyzmu naród jest wartością najwyższą. Według słów Herdera >>narody to myśli Boga<<”[31]. Z kolei w jednym ze swych artykułów teoretyk posunął się jeszcze dalej: „Dlaczego naród jest absolutnym, głównym, centralnym, pierwszym i ostatnim pojęciem eurazjatyckiej filozofii? Ponieważ tak, jak miłość naród daje wszystko: daje człowiekowi wygląd, daje życie, daje język, kulturę”[32]. W innym miejscu eurazjata rozwija ów wątek: „W narodzie ucieleśnia się dla nas coś absolutnego. To właśnie naród daje nam naszą wiarę, język, którym mówimy, cielesność, kulturę, gesty, humor. Naród rodzi system wartości, który czyni z każdego z nas tym, kim jest. Człowiek nie myśli bez narodu, bez przynależności do niego. Rzeczywiście, jakim językiem mówiłby taki wszechczłowiek? W jakiego Boga wierzył? Jak by wyglądał? Jak uświadamiać swoją więź z czasem i przestrzenią?”[33]. Mamy więc do czynienia z niezwykle antyindywidualistycznym podejściem – naród dla A. Dugina jest bytem suwerennym, prymarnym wobec jednostki, to samodzielny podmiot dziejowy, odrębny organizm, który posiada własne ciało, wolę i świadomość – jednostka ludzka jest tylko jego niedoskonałą, gdyż śmiertelną, przemijającą komórką.

     Szczególnie mocno podkreślona zostaje wielopokoleniowość organicznej jedności narodowej. Naród w ujęciu A. Dugina to całość złożona więzami krwi i ducha pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych: „Naród to organiczna jedność, coś jednolitego i niepodzielnego. To nie tylko ogół ludzi, którzy żyją w danym czasie na danym terytorium. W pojęciu >>naród<< zawierają się przodkowie, poprzednie pokolenia, które utworzyły naród jako wspólnotę, jako aktywne, obowiązujące  oblicze historii. Również i potomkowie, którzy jeszcze nie przyszli na świat, zostają także włączeni w pojęcie >>narodu<<”[34]. To właśnie wielopokoleniowość jest cechą, która przede wszystkim decyduje o ponadjednostkowości narodu, o tym, iż stanowi on byt wyższego rzędu niż jednostka ludzka – wielopokoleniowość wszak oznacza odporność na działanie czasu, nieśmiertelność, wieczność. Jednostki ludzki przemijają w ramach poszczególnych pokoleń, jednak z racji dziedziczenia cech narodu – zarówno cielesnych, jak i duchowych – naród wciąż trwa i rozwija się. To zaś, co wieczne i ponadjednostkowe dla A. Dugina jest równorzędne ze statusem Absolutu, wyższej, duchowej, transcendentnej rzeczywistości. Naród to osoba boska, duchowa, manifestacja samego Boga, Absolutu, jest „myślą Boga”, przez co możemy mówić o sakralizacji narodu. Naród należy do sfery sacrum, a nie profanum, do świata boskiego, wiecznego, a nie materialnego i przemijającego.

     Naród jako boski i osobowy organizm dysponuje m.in. własną wolą, która manifestuje się w misji dziejowej. Każdy naród posiada taką właśnie misję, choć tak, jak narody różnią się, tak też i misje są odmienne: „Jeżeli >>narody to myśli Boga<<, to każdy z nich posiada swoją misję, którą można spróbować wyrazić w intelektualnych terminach, o ile mowa jest właśnie o >>misjach<<”[35]. Historia ludzkości to właśnie arena realizacji misji dziejowych narodów.

     Organiczność – której cechami są m.in. ponadjednostkowość i wielopokoleniowość, boskość oraz misjonizm – te trzy, wzajemnie ze sobą powiązane kategorie są podstawowymi kategoriami, które determinują wizję narodu w eurazjatyckiej doktrynie A. Dugina. Szczególnie doniosły jest misjonizm, gdyż to tutaj zdaniem A. Dugina ujawnia się wyjątkowość narodu rosyjskiego, albowiem jego misja jest unikalna, gdyż „otwarta”, inkorporacyjna, włączająca kolejne grupy etniczne, a nie wykluczająca; afirmująca uniwersalizm, a nie partykularyzm czy etnocentryzm: „Rosjanie to jedyny naród, do którego można wejść (ale i z którego nie można wyjść bez głębokich i nieodwracalnych traum)”[36]. Misjonizm narodu rosyjskiego powoduje, iż nacjonalizm rosyjski (русский национализм) – paradoksalnie – wiąże się z uniwersalizmem. Uniwersalizm i nacjonalizm tworzą jedność, której przeciwieństwami są zarówno kosmopolityzm (idea globalnego „społeczeństwa obywatelskiego”), jak i etnocentryzm, równoznaczny z ksenofobią, nieufnością, a nawet nienawiścią wobec innych, „obcych”, dążeniem tylko do zachowania własnej „czystości” etnicznej czy rasowej. Naród rosyjski staje się „bogonoścem”, tj. „niosącym Boga”, oraz „katechonem”, tj. tym, który powstrzymuje nadejście Antychrysta. Dla A. Dugina misjonizm narodu rosyjskiego posiada więc charakter uniwersalny, ogólnoludzki, ale także i eschatologiczny: „Patriotyzm rosyjski to wielki mistyczny, geopolityczny historyczny, soteriologiczny, eschatologiczny projekt, przyznany wybranemu narodowi Wielkorusów jako odrębny testament, formujący dlań specjalny etnos, wyróżniający się cechami i właściwościami nie mającymi odpowiedników nigdzie indziej”[37]. Misja dziejowa narodu rosyjskiego przekracza doczesność, jakiekolwiek granice czasu i przestrzeni, czyni go ostoją Dobrej Nowiny, Prawdy Bożej wobec całej ludzkości, co wyraża choćby koncepcja mnicha Fiłofieja o Moskwie jako „Trzecim Rzymie”. To oczywiście oznacza, iż misjonizm narodowy Rosjan zaszczepiony został zdaniem A. Dugina przez religię prawosławną.

     Prawosławie w ujęciu eurazjaty w pełni ukształtowało naród rosyjski, uczyniło zeń manifestację Boga, zespoliło to, co narodowe (rosyjskie) z tym, co uniwersalne (ogólnoludzkie), jak i to, co narodowe z tym, co chrześcijańskie. Religia prawosławna dała narodowi rosyjskiemu m.in. nauczanie moralne oraz naukę o państwie (tzw. bizantynizm, oparty na idei imperium oraz „symfonii”, czyli ścisłego współdziałania między władzą polityczną a duchowną). Analizowany teoretyk tak pisał w 1992 r. o prawosławiu jako fundamentalnej cesze rosyjskiego nacjonalizmu: „Rosyjski nacjonalizm (русский национализм – przyp. K. K.) bez wątpienia jest religijny, a dokładniej prawosławny, mesjanistyczny i eschatologiczny. (…) Prawosławie rosyjskie widziało siebie i traktowało jako ostatni, >>niezepsuty<< bastion Wiary, Sakralności w świecie zła, gdzie panuje albo >>pogańska bezbożność<<, albo >>łacińska obłuda, podszywająca się pod ducha Kościoła<<. Naród rosyjski to ostatni nosiciel >>Prawosławnego Carstwa<<, >>katechona<< (…) Intuicyjne, narodowe pojmowanie największej wartości Prawosławia zmusiło Rosjan do skupienia się na kontemplacyjnym, uważnym zachowaniu wielkiego skarbu Tradycji, otwartego dla wszystkich, których Opatrzność przywiedzie doń, ale nie narzuconego nikomu z tych, którzy tego nie pragną”[38].      

     Konsekwencją religii prawosławnej i eschatologicznego misjonizmu z niej wynikającego jest zdaniem A. Dugina idea imperialna. Według niego naród rosyjski nigdy nie dążył do budowy państwa narodowego na wzór nowożytnych państw zachodnich: „Nie państwo monoetniczne, nie państwo narodowe, Rosja niemal od początku potencjalnie była państwem imperialnym. Począwszy od zjednoczenia słowiańskich i ugrofińskich plemion za Ruryka, a skończywszy na gigantycznych skalach ZSRS i terytoriów pod jego wpływem, naród rosyjski nieugięcie podążał drogą politycznej i przestrzennej integracji, budowy imperium (имперостроительства – K. K.) i cywilizacyjnej ekspansji. (…) Na każdym etapie rozszerzania swojego państwa Rosjanie przechodzili na kolejny stopień mesjanistycznego uniwersalizmu, najpierw spajając wschodnich Słowian, następnie włączając w siebie turecki ciąg stepów i Syberii, stamtąd przesuwając się na Południe, w pustynie i góry, oraz formując na koniec gigantyczny blok polityczny, który kontrolował w okresie radzieckim dosłownie pół świata”[39]. Z kolei w eseju o cechach rosyjskiego nacjonalizmu czytamy: „Rosyjski nacjonalizm jest głęboko imperialny, integrujący, wszechobejmujący i uniwersalny. Rosyjski etnos jest etnosem otwartym, włączającym w sobie tych, którzy chcą do niego przystąpić. Rosjanie to swego rodzaju >>eurazjatyccy Rzymianie<<, jednoczący różne narody i języki dzięki odrębnemu religijno-przestrzennemu pojmowaniu i percepcji świata. >>Imperialność<< rosyjskiego nacjonalizmu jest odpowiedzialna za to, że u Rosjan praktycznie nie występuje etniczna solidarność, tak charakterystyczna dla wszystkich >>nacjonalizmów<< małego typu”[40]. Idea imperium bowiem dlań wynika z uniwersalistycznego, eschatologicznego i misjonistycznego fundamentu rosyjskiego nacjonalizmu, jest ona swego rodzaju uniwersalizmem politycznym, tj. ideą najwyższego politycznego władztwa, które rozciąga się na różne etnosy i ich kultury, jednoczy je w harmonijną wspólnotę, nie likwidując jednak ich specyficznych cech, tworzy z nich naród jako „jedność w różnorodności”, „kwitnącą złożoność”. To oznacza, iż naród jest wspólnotą duchową (zorientowaną wokół pewnego uniwersalnego celu, misji) i polityczną (imperialną), a w konsekwencji wieloetniczną i wielokulturową. Imperium wiąże się u A. Dugin z cywilizacją, której partykularnymi manifestacjami są kultury różnych etnosów.

     Naród rosyjski to wspólnota etnosów i ich kultur, przy czym jest to wspólnota „otwarta”, gotowa do integracji z kolejnymi etnosami i kulturami. Etnicznie i rasowo są więc Rosjanie zróżnicowani, to synteza rasy białej oraz żółtej, etnosów europejskich (wschodniosłowiańskich) oraz azjatyckich (turańskich)[41]. Etnosy europejskie i azjatyckie stopiły się w procesie historycznym w „superetnos”, w naród rosyjski jako naród eurazjatycki, utworzyły odrębną, eurazjatycką, lądową cywilizację, która zamanifestowała się przede wszystkim w prawosławiu, ale też i w innych religiach. Co ciekawe, choć A. Dugin afirmuje prawosławie jako rdzeń duchowy Rosjan, jako fundatora jej misji dziejowej, to jednak generalnie religię traktuje na tym samym poziomie, co etnos i kulturę, czyli jako partykularny przejaw pewnej jednej, wspólnej duchowości, charakteryzującej się m.in. kontemplacją – w tym przypadku eurazjatyckiej[42]. A. Dugin w rezultacie mocno akcentuje konieczność poszanowania innych religii eurazjatyckich: judaizmu, islamu, buddyzmu, szamanizmu. Stąd też w jednej cywilizacji eurazjatyckiej, jaką jest Rosja, powinny istnieć różne religie, gdyż są one partykularnymi manifestacjami owej jednej duchowości, na której oparta jest jedna cywilizacja Rosji-Eurazji i jedna struktura polityczna – imperium.

     Rosyjski nacjonalizm zdaniem A. Dugina odznacza się także afirmacją przestrzeni, a co za tym idzie, posiada charakter geopolityczny. Naród rosyjski gloryfikuje przestrzeń, ogrom lądowej, kontynentalnej, rozciągającej się po horyzont masy. Terytorium, ląd, kontynent to przedmioty uwielbienia Rosjan, wobec czego Rosjanie myślą takimi kategoriami, jak wielkość, ciągłość, stałość, rozległość, integralność, całość, jedność. Fascynacja przestrzenią, a zatem wielkością i rozległością lądu, odróżnia zdaniem A. Dugina nacjonalizm rosyjski np. od hitlerowskiego narodowego socjalizmu, który na piedestał stawiał więzi krwi, a zatem uznawał czystość etniczną i rasową, co zawierało się w haśle „krew i ziemia”. Tożsamość rosyjska odrzuca w ujęciu eurazjatyckim takie podejście, gdyż wynika ono z dokładnie odwrotnego kierunku – kult przestrzeni to bowiem orientacja ku coraz większej rozległości terytorialnej, ku wielkości, ku ogromowi lądu, co prowadzi do inkorporacji kolejnych etnosów, ras, kultur, do integracji, tworzenia jeszcze bardziej różnorodnej mozaiki etniczno-kulturowej na bazie wspólnej duchowości i misji, wynikających właśnie z afirmacji przestrzeni lądowej. Naród rosyjski według A. Dugina hasłu „krew i ziemia” przeciwstawia hasło „krew czy ziemia?”, przy czym odpowiedź jest oczywiście jednoznaczna: „ziemia”, głosząc prymat lądu, terytorium nad więzami krwi[43].

     Organiczna jedność narodu rosyjskiego prowadzi A. Dugina także do konstatacji antykapitalistycznej. Definiowanie narodu jako odrębnego bytu nadjednostkowego, jako kategorii pierwotnej wobec jednostki ludzkiej nadaje oczywiście zdecydowanie rys antyindywidualistyczny, a zatem antyliberalny, co w konsekwencji prowadzi do antykapitalizmu. A. Dugin orientację antyburżuazyjną, antykapitalistyczną i socjalistyczną uznaje za nieodłączny element cywilizacji Rosji-Eurazji, wobec czego oczywiście nie może być mowy o „narodowym kapitalizmie”, o rosyjskiej odmianie kapitalizmu. Podstawowe zasady gospodarki kapitalistycznej (własność prywatna, wolny rynek) wynikają bowiem z indywidualizmu, z prymatu jednostki ludzkiej, a im eurazjata przeciwstawia organicyzm, prymat wspólnoty (przede wszystkim narodu) nad jednostką ludzką. Kapitalistycznym zjawiskom: żądzy zysku materialnego, kultu produkcji i konsumpcji, egoizmowi, A. Dugin przeciwstawia prymat wspólnotowości, solidarność, braterstwo i sprawiedliwość społeczną[44].

     Powyższe cechy rosyjskiego nacjonalizmu A. Dugin w ślad za międzywojennymi tzw. narodowymi bolszewikami (Nikołaj Ustriałow, Ernst Niekisch) oraz ówczesnymi eurazjatami dostrzega również w okresie sowieckim, zwł. za czasów Józefa Stalina. Okres ZSRS to okres charakteryzujący się swoistym „dwójmyśleniem” – z jednej strony oficjalna ideologia marksistowsko-leninowska, z drugiej jednak praktyka polityczna będąca odwzorowaniem w nowych warunkach fundamentalnych cech rosyjskiego nacjonalizmu. Eurazjata w okresie sowieckim dostrzega realizację wszystkich fundamentalnych cech rosyjskiego nacjonalizmu: eschatologiczny mesjanizm, kult przestrzeni, ideę imperialną oraz wspólnotowość[45]. Poważnym jednak uchybieniem było według A. Dugina to, iż rosyjska tożsamość narodowa – eurazjatycka, imperialna, eschatologiczna, geopolityczna – była obecna tylko w praktyce politycznej, nie awansując do oficjalnie uznawanej ideologii. Realizowana była zatem „treść” rosyjskiego nacjonalizmu, kluczowe cechy narodu rosyjskiego, zabrakło jednak afirmujących ją „form”, oficjalnie głoszonych haseł, idei, koncepcji, zwł. w sferze religijnej, gdzie przeszkodą był ateizm i materializm ideologii komunistycznej.

     Niemniej jednak według A. Dugina nie zmienia to podstawowego faktu, iż okres ZSRS to odrodzenie narodowe Rosji-Eurazji, jej cywilizacji i imperium („czerwonego bizantynizmu”[46]), jej samoistnej, właściwej drogi rozwoju i misji dziejowej, gdzie Antychrystem był – i dla eurazjaty jest nadal – liberalno-demokratyczny i kapitalistyczny Zachód. Co więcej, okres imperium sowieckiego to czas globalnej konfrontacji, gdzie Rosja-Eurazja swymi wpływami cywilizacyjnymi, politycznymi, militarnymi i ekonomicznymi ogarnęła niemalże pół globu ziemskiego. Co ciekawe jednak, owa realizacja „treści” nacjonalizmu rosyjskiego dokonywała się od Rewolucji Październikowej do śmierci J. Stalina – w następnych latach jego zdaniem ideologia marksizmu-leninizmu zaczęła wypierać nawet praktycznie realizowane wcześniej tendencje narodowe, a państwo coraz bardziej popadało w stagnację i biurokratyzację[47]. O ile stalinizm to okres dominacji rosyjskiego nacjonalizmu de facto, ale nie de iure, o tyle okres Nikity Chruszczowa i Leonida Breżniewa to czas ideologicznego skostnienia, dogmatyzmu marksistowsko-leninowskiego, który następnie utorował drogę „reformatorom” pokroju Michaiła Gorbaczowa, a ci – nadejście Borysa Jelcyna i skupionych wokół niego zwolenników „westernizacji” Rosji w kierunku liberalno-demokratycznym i kapitalistycznym, co oczywiście skutkowało nie tylko upadkiem ZSRS, ale i porzuceniem narodowej tożsamości Rosji-Eurazji przez elity rządzące Federacją Rosyjską.

     Takie zestawienie cech nacjonalizmu rosyjskiego, jak i powiązanie go z dziedzictwem państwowym epoki sowieckiej powoduje, iż A. Dugin staje w randze obrońców jedności i integralności imperium ZSRS, ale przy tym nie jest nostalgicznym zwolennikiem powrotu do minionych, komunistycznych czasów. Eurazjatyzm bowiem winien czerpać pozytywne wzorce zarówno z dawnych carskich czasów (zwłaszcza Iwana Groźnego) oraz sowieckich (stalinizm), zaś odrzucić to, co w przeszłości carskiej i sowieckiej było niezgodne z duchem narodowym, czyli stało na przeszkodzie uniwersalnej, eschatologicznej, imperialnej i antykapitalistycznej misji dziejowej narodu rosyjskiego – „bogonoścy”.

     Oczywiście rosyjski nacjonalizm zdefiniowany w taki sposób stoi naprzeciw współczesnym tendencjom „zapadnickim”, naprzeciw zwolennikom okcydentalizacji Rosji, uznającym iż Rosja to część cywilizacji Zachodu, roszczącej sobie prawa do bycia będącej cywilizacją uniwersalną, ogólnoludzką. Dla A. Dugina okcydentaliści, zwolennicy westernizacji Rosji to oczywiście główni wrogowie, obecni zarówno na prawicy, jak i na lewicy. To eksponenci kosmopolityzmu, wykorzenienia, uniformizacji, jednej globalnej cywilizacji, którą jest atlantycka cywilizacja Zachodu, a której elementami są m.in. monocentryczny system międzynarodowy (Stany Zjednoczone jako jedyne supermocarstwo), jedna ideologia (liberalizm), jeden typ ustroju politycznego (demokracja liberalna) oraz jeden typ ustroju społeczno-ekonomicznego (neoliberalny kapitalizm). Oprócz owego „pomarańczowego” obozu, zwanego też przez A. Dugina „Rosją-2”[48], wrogiem autentycznego, tradycyjnego nacjonalizmu rosyjskiego jest także obóz „brunatny”, obejmujący nie tylko rosyjskich kontynuatorów niemieckiego, hitlerowskiego narodowego socjalizmu, ale generalnie tych rosyjskich ruchów nacjonalistycznych, które naród rosyjski definiują jako wspólnotę „zamkniętą”, zawężając ją tylko do wspólnoty krwi, pochodzenia, dziedziczenia, sprowadzając naród do etnosu, takich, jak np. Ruch Przeciwko Nielegalnej Imigracji[49]. Nacjonaliści etniczni bowiem afirmują rosyjskość w wąskich, stricte wschodniosłowiańskich kategoriach, wykluczając etnosy azjatyckie, a także inne religie eurazjatyckie, które właśnie z nimi są związane, zwłaszcza islam, przez co wpływają destrukcyjnie na solidarność narodową, braterstwo etnosów eurazjatyckich, spojonych wspólną misją, cywilizacją i imperium. Dla A. Dugina jest to okazja, by określić nacjonalizm etniczny mianem „nacjonalizmu nienawiści”, zaś nacjonalizm rosyjski w ujęciu eurazjatyckim – nazywanym także po prostu nacjonalizmem eurazjatyckim – będący autentycznym nacjonalizmem narodu rosyjskiego, mianem „nacjonalizmem miłości”. Dzieje się tak dlatego, iż dla teoretyka miłość to uczucie, które jednoczy ludzi – tak, jak naród rosyjski jednoczy różne etnosy, nawet odmienne rasowo, zaś nienawiść rodzi napięcia, konflikty, wojny itd. Nacjonalizm etniczny z racji swojej „zamkniętości”, afirmacji partykularyzmu jest zarzewiem ksenofobii, ekskluzywizmu, rasizmu, czy nawet ludobójstwa, zaś integrujący, „otwarty” nacjonalizm typu cywilizacyjnego, imperialnego i geopolitycznego wprowadza pokój, braterstwo, harmonię, wobec czego jest „nacjonalizmem miłości”. A. Dugin podaje następujące cechy „nacjonalizmu miłości”:

„- podwyższone zainteresowanie historią własnego narodu;

- aktywna propaganda historycznych, kulturowych tradycji;

- troskliwy stosunek struktur kształcących do języka, polityki informacyjnej, przekazywania nowym pokoleniom wartości tradycyjnych;

 - wzmocnienie roli czynnika religijnego w edukacji i szkolnictwie, w uformowaniu moralnego oblicza narodu;

- mobilizacja narodowej samoświadomości w obliczu groźby globalizacji i  uniwersalistycznych pretensji zachodniej, liberalnej kultury”[50].

„Nacjonalizm miłości” opiera się więc na organicznej „jedności w różnorodności”, na poczuciu wspólnoty między etnosami, na istnieniu wspólnych fundamentów duchowych, ale i jednocześnie szanuje ich odrębności kulturowe, językowe czy religijne. Stąd też członek owego wieloetnicznego narodu rosyjskiego jako wspólnoty opartej na miłości, „otwartej”, musi być świadom zarówno własnych etnicznych, kulturowych i religijnych korzeni, jak i przynależności do szerszej kategorii, jaka jest naród, a więc w innych etnosach upatrywać swoich braci. W przeciwieństwie doń „nacjonalizm nienawiści” charakteryzuje się tym, co następuje:

„- niechęć do innych narodowości i wzniecanie na tej podstawie narodowych waśni;

- nałożenie na cudzoziemców i innowierców odpowiedzialności za realne lub wymyślone defekty w położeniu rdzennej ludności;

- wykorzystanie wszelkich realnie istniejących starć i społecznych konfliktów, łącznie z czynnikiem międzynarodowym, dla propagandy swoich idei, wzmocnienia swoich politycznych pozycji i ich nadmiernego rozszerzenia;

- utworzenie legalnych i nielegalnych organizacji w oparciu o zasady narodowej nietolerancji z zadaniem fizycznego lub moralnego nacisku na grupy podpadające pod kategorię >>wrogów<<;

- propaganda ksenofobii, rasizmu i ekstremizmu w wyspecjalizowanych lub szerokich środków masowego przekazu;

- skrajnym przejawem jest podjęcie działań przestępczych na bazie zespołu owych idei (pobicia, morderstwa, ataki na szczeblu narodowym)”[51].

Tutaj członek wspólnoty musi być świadomy tylko swoich więzi etnicznych, swojej krwi, pochodzenia, a wobec innych etnosów musi odnosić się nawet z wrogością, wciąż walczyć o zachowanie „czystości” własnego etnosu – równoznacznego w „nacjonalizmie nienawiści” z narodem – która nieustannie zagrożona jest przez „obcych”, przez mieszanie się z nimi. W przypadku Rosji ów nacjonalizm wyraża hasło „Rosja dla Rosjan!”, które w obecnej sytuacji jest zdaniem teoretyka destrukcyjne dla Rosji[52].

     Dla A. Dugina „nacjonalizm nienawiści”, nacjonalizm „brunatny” przy tym jest niezwykle użytecznym narzędziem dla „pomarańczowych” atlantystów i mondialistów, gdyż sprowadzenie narodu rosyjskiego tylko do jednej grupy etnicznej (Słowian) oznacza wymierzenie ciosu w inne etnosy i ich religie, zwłaszcza azjatyckie, a przeto jest destrukcyjne wobec idei imperialnej, która może istnieć tylko przy świadomości wspólnej, ponadetnicznej misji, braterstwa międzyetnicznego i interkonfesyjnego. Choć ideologicznie odmienny od demoliberalnego atlantyzmu, nacjonalizm etniczny może być zdaniem A. Dugina taktycznie użyty w celu rozsadzenia Rosji i jej imperialnych dążeń, choćby poprzez rozbudzenie tendencji separatystycznych jako reakcji na akty agresji ze strony rosyjskich nacjonalistów etnicznych.

            W ramach podsumowania spójrzmy na charakterystykę narodu rosyjskiego w optyce A. Dugina, odczytywaną w jego innych pismach. Otóż pod względem cech etnokulturowych jest to „przeważnie słowiański lud indoeuropejski ze znaczącym elementem tureckich i ugryjskich cech etnicznych i kulturowych. Rosjanie - a zwłaszcza Wielkorusowie - początkowo uformowali się właśnie jako eurazjatycki etnos, uniwersalnie łączący cechy różnych plemion zamieszkujących północno-wschodnią Eurazję. Połączenie cech osiadłych (właściwie słowiańskich) i nomadycznych (głównie tureckich) utworzyło unikalny typ narodowy (...)”[53]. Zauważalny przy czym jest fragment właśnie harmonijnej i jednocześnie hierarchicznej jedności żywiołów etnicznych, ponieważ dominantem jest właściwie żywioł słowiański, a żywioły niesłowiańskie, tj. pozostałe indoeuropejskie, tureckie, ugrofińskie itd. - choć znaczące – elementami jedynie uzupełniającymi. Eurazjata ów polemizuje z mitem nacjonalizmu etnicznego o narodzie rosyjskim jako słowiańskim par excellence, tylko o rasie białej. Innymi słowy, naród rosyjski to po prostu „eurazjaccy Rzymianie”: „Rosjanie są swego rodzaju >>eurazjatyckimi Rzymianami<<, osiowym, imperialnym, państwowotwórczym i - szerzej - cywilizacyjnym narodem, a nie tylko lokalną grupą etniczną”[54]. Nieuniknioną tedy – jak już wspomnieliśmy – jest rasowa tożsamość Rosjan jako złożona synteza rasy białej (słowiańsko-indoeuropejskiej) i żółtej (turecko-ugryjskiej)[55]. Zwraca uwagę na postulat Rosjan jako nie „czystej” rasy białej (jak propagują inni rosyjscy nacjonaliści etniczni), ale właśnie mieszankę biało-żołtą. Oczywiście przyczyną tego jest „uogólniający, uniwersalny ideał”[56], który, zdaniem eurazjaty, jest kluczem do zrozumienia szczególnej psychologii narodowej Rosjan[57] i którego zwięźle definiuje A. Dugin jako „idea społeczeństwa Sprawiedliwości i Dobroci”[58] i „tradycyjnie pragnienie wzniosłego ideału i pewne zaniedbanie sfery bogactwa materialnego”[59]. Źródłem zaś takich idei jest z pewnością prawosławie i jego światopogląd. To właśnie Tradycja prawosławna zachowuje więc i uczy narodowi rosyjskiemu. A. Dugin opisuje prawosławie jako fundament światopoglądowy dla narodu rosyjskiego i jego wpływ nie tylko stricte religijny, ale też – tym bardziej – kulturowy (bizantyjski) w ten sposób: „Wiara prawosławna wniknęła głęboko w psychologię narodową Rosjan i utworzyła szczególny typ kulturowy, który przetrwał okresy ochłodzenia i formalizacji Kościoła w ciągu wieków panowania Romanowów, a nawet prześladowań ateistycznych. Stabilność i stałość >>psychologii prawosławnej<<, która nie zanikła w okresie ukrytej lub jawnej sekularyzacji, ułatwiła powrót do owczarni Kościoła na obecnym etapie. Jest to gwarancja wszechrosyjskiego odrodzenia na łonie Prawosławia i w przyszłych okresach. Prawosławna tożsamość Rosjan wpływa nie tylko na obszar wyznaniowy, ale także na szerszy typ kulturowy bizantynizmu, który zakorzenił się na Rusi w paraleli z jego przyjęciem prawosławia. W samym stylu rosyjskiej świadomości religijnej nadal zachowały się cechy >>bizantynizmu<<, które w dużej mierze zostały utracone zarówno przez Greków, jak i prawosławne ludy bałkańskie, znajdujące się przez wiele stuleci pod panowaniem tureckim i muzułmańskim”[60]. Oczywiście ów twórca Czwartej Teorii Politycznej (4TP) uwzględnia również stosunki prawosławia z innymi religiami Rosji-Eurazji i charakteryzuje je jako podstawa dialogu i tolerancji: „Ruś prawosławna wyróżniała się znaczną tolerancją religijną. Przedstawiciele prawosławia, jako oficjalnej religii Rosji, żyli w pokoju z muzułmanami i buddystami. Co więcej, zasadne jest mówienie o wspólnym, jednolitym typie religijności wschodnioeurazjatyckiej, skupiającym przedstawicieli wyznań rosyjskich, mimo że nadal istnieją istotne dogmatycznie różnice. Brak wojen religijnych w przypadku Rosji tłumaczy się nie tyle >>chłodem wiary<< (wręcz przeciwnie, w historii Rosji często spotykamy cuda ascezy i świętości), ale raczej kontemplacyjnym ukierunkowaniem religijności eurazjatyckiej, skupiał się na realiach idealistycznych, a nie na ziemskiej poprawie społecznej”[61]. Szczególnie interesujące są rozważania rosyjskiego ideologa na temat stosunku prawosławia i narodu rosyjskiego do innych narodów, ludów i grup etnicznych w Carstwie Rosyjskim za panowania cara Iwana IV Groźnego: „Reprezentacja państwowa, religijna i klasowa będzie służyć wszystkim tym grupom etnicznym jako horyzont zwiększonego zróżnicowania, którego aktywny rozwój mógłby prowadzić do ściślejszej integracji z narodem. Służba (przede wszystkim wojskowa), przyjęcie prawosławia (zwłaszcza monastycyzmu) i przynależność do określonej klasy stanowiły narzędzia socjalizacji jako włączenia społecznego dla większości grup etnicznych, których przynależność na Rusi nigdy nie była uważana za przeszkodę nie do pokonania czy wyznacznik niższość społeczna. Wieloetniczna była nie tylko elita Rusi, ale także masy składały się z różnych grup etnicznych, które nie były w żaden sposób zhierarchizowane między sobą. Jeśli pod wpływem Słowian Finowie, Ugryjczycy, Turcy lub inne grupy etniczne zajmowali się rolnictwem, zaliczano ich do klasy chłopskiej i nie robiono różnicy między etnicznymi Słowianami a nimi. Dopiero gdy grupy etniczne zajmowały się łowiectwem i zbieractwem, upierały się przy wierzeniach pogańskich i bezpośrednim szamanizmie oraz wystrzegały się ściślejszej integracji z własnej woli, najczęściej oddalając się od centrum państwa na obrzeża, nabyły szczególnego statusu „obcokrajowców”. Ich integracja zakończyła się regularnym płaceniem podatku (jasak), ale nawet w tym przypadku nie było to oznaką >>niższej kasty<< czy >>wyrzutka<<, jak w przypadku hinduskich >>czandalów<<, >>nietykalnych<<. Gdy tylko przedstawiciele takich archaicznych grup wykazali chęć i rozpoczęli proces zbliżenia z narodem, teoretycznie nie było ku temu barier politycznych ani psychologicznych. Cechą charakterystyczną Rusi była początkowo umiejętność miękkiego integrowania różnorodnych grup etnicznych i zapewniania im dość szerokiego wyboru wzorców zachowań. Dało się to odczuć już w początkach państwa kijowskiego, a na Rusi Moskiewskiej stało się podstawą ofensywnej polityki ludu: gdziekolwiek Rosjanie się rozprzestrzenili, starali się przeprowadzić integrację i akulturację delikatnie i naturalnie, nie wpajając języka, lojalności i wiary ogniem i mieczem, a raczej stworzenie warunków, aby ten wybór stał się oczywisty. Dla tych, którzy wybrali inną drogę i wierność swojej tożsamości etnicznej, również nie stanowiło to dużego problemu i nie pociągało za sobą katastrofalnych konsekwencji. Taki stosunek do integracji grup etnicznych z narodem przetrwał do końca XVII wieku, czyli do końca moskiewskiego okresu w historii Rosji. Dopiero później, za Piotra i jego spadkobierców, rusyfikacja przybrała ostrzejsze formy, przypominające europejską taktykę kolonizacyjną. (…) Na poziomie codziennych praktyk miękkiego dialogu międzyetnicznego i ostrożnych, elastycznych strategii integracji, asymilacji i socjalizacji w narodzie cecha ta zachowała się do dziś”[62]. A. Dugin podkreśla więc opozycję prawosławia wraz z jego misją Dobrej Nowiny, z jego zasadami chrześcijańskimi: miłosierdze, litość, wzajemna pomoc, powszechna zgoda, harmonia to właśnie prawosławie wraz z jego misją Dobrej Nowiny, z zachodnimi praktykami niszczenia tożsamości innych grup etnicznych, walkami etnicznymi. Według eurazjaty naród rosyjski dzięki prawosławnemu, bizantyjskiemu światopoglądowi realizuje uniwersalną misję Bożą, szerząc braterstwo, zjednoczenie i harmonię oraz budując święte Imperium drogą nie panowania, podbijania i siły, a właśnie dialogu, wiary, łagodności i wzajemnego poszanowania.  

Zakończenie

 

     Istota tożsamości narodu rosyjskiego i jego nacjonalizmu stanowi niezwykle ważny element eurazjatyzmu A. Dugina. Idea narodu jest przezeń uznana jako wartość centralna, nadrzędna, wręcz absolutna. Naród to boski, wieczny organizm, manifestacja Boga. Naród rosyjski to w ujęciu A. Dugina naród wyjątkowy, gdyż jego misja jest uniwersalna i eschatologiczna[63], ma na celu zbawienie całej ludzkości, powstrzymanie nadejścia na świat doczesny Antychrysta poprzez budowanie Świętego Imperium. Naród ów to „bogonosiec”, „katechon”, ostoja boskich wartości. Jego „otwarta”, integrująca misja – której narzędziem ma być imperium – nadaje rzeczonemu Imperium Eurazjatyckiemu w rezultacie de facto charakter wieloetniczny, wielokulturowy, a nawet wieloreligijny, fundamentem narodu zaś jest odrębna duchowość, cywilizacja i imperium. Różne etnosy, ich religie i kultury dla rzeczonego eurazjaty to partykularne manifestacje duchowych podstaw jednej, eurazjatyckiej cywilizacji. Tak pojęty nacjonalizm rosyjski wymierzony jest przeciw cywilizacji Zachodu i jej ideologii liberalnej oraz przeciw nacjonalizmowi etnicznemu, gloryfikującemu krew, rasę, pochodzenie.

            Co więcej, można zauważyć niejako „między wierszami”, iż A. Dugin podkreśla słowo „wielość” najsilniej na planie stricte etnicznym. Wszakże jest to konsekwencja imperialnego i misjonistycznego charakteru narodu rosyjskiego i jego tożsamości, ukształtowanej przez doktrynę prawosławia. Nadmieńmy przy czym, iż de facto charakter wieloetniczny, a także wielokulturowy, a nawet wielokonfesyjny Imperium stanowczo nie jest przykładem prostego, arytmetycznego, dogmatycznego, stricte egalitarnego modelu melting pot, jakże znanego w USA czy w obecnych krajach Unii Europejskiej, ani oczywiście nie jest propozycją rosyjskiego wariantu upragnionej przez rosyjskich nacjonalistów etnicznych, krystalicznie monolitej substancji biologicznej Rosjan, na wzór hitlerowskiego kultu „krwi i ziemi”. Duginowski model pluralizmu narodów, grup etnicznych, ich kultur czy religii jest wyrazem rosyjskiego pojmowania bogactwa etnokulturowego jako modelu przesyconej duchem Jezusa Chrystusa jedności w różnorodności. Nie przyznaje racji modelowi „poprawności politycznej”, gdzie państwo wspiera w pierwszej kolejności mniejszości etniczne i ich tożsamości etnokulturowe, a także imigrantów. Wszakże – reintepretując tok myślenia A. Dugina – gdyby władze Federacji Rosyjskiej będzie dalej naśladować całkowicie politykę zachodniej wersji multukulturalizmu i „poprawności politycznej”, to powstałaby sytuacja, gdzie wspierałyby one w pierwszej kolejności tożsamości nierosyjskich, ugrofińskich, tureckich, mandżurskich, mongolskich czy paleosyberyjskich ludów i grup etnicznych i przyzwalałyby na niekontrolowany napływ imigrantów (często muzułmanów) z Azji Centralnej. Imperium, stworzone przede wszystkim przez naród rosyjski, a także – w dalszej kolejności – przez bratnie nierosyjskie narody, zamieszkałe w wielkiej przestrzeni Eurazji, funkcjonuje wedle zasad nie tylko integracji, ale także i częściowej, łagodnej asymilacji innych, nierosyjskich narodów przez naród rosyjski poprzez przyswojenie języka rosyjskiego i uświadomienie wspólnego z Rosjanami przeznaczenia, misji zjednoczenia ludów i budowy Imperium. W związku z tym w Imperium Eurazjatyckim nierosyjskie, bratnie narody i etnosy mogą albo dokonać internalizacji języka rosyjskiego, kultury rosyjskiej, przejąć zwyczaje i obyczaje rosyjskie, konwersować na prawosławie, albo - przy jednoczesnym zachowaniu oczywiście własnej tożsamości, autonomii etnokulturowej, uznającej i szanowanej przez władze imperialne.- przynajmniej akceptować doniosłą rolę narodu rosyjskiego w życiu publicznym, szanować prawosławną tożsamość rosyjską, nie propagować rusofobii i przestrzegać prawo i imperium.

            Postuluje tutaj twórca 4TP zatem pierwszeństwo języka, świadomości i kultury rosyjskiej w kulturze i cywilizacji kontynentalnego, eurazjatyckiego Imperium, i pierwszeństwo prawosławia (jako kategorii światopoglądowej) w sferze religii. Innymi słowy, prawosławie i kultura rosyjska są to osie, są rdzeniem w barwnej mozaice wielości narodów, grup etnicznych i ich kultur, zamieszkujących w Imperium Rosyjskim (Eurazjatyckim). Prawosławie więc to swoista pierwsza religia pośród równych religii, a tradycyjna kultura rosyjska - to pierwsza kultura posród kultur w Imperium. Owszem, prawosławie to religia wyraźnie tolerancyjna względem innych, tradycyjnych religii Eurazji, ale jednocześnie podkreśla A. Dugin, iż Rosjanie są przede wszystkim prawosławnymi, a ich tożsamość – prawosławna. Naród rosyjski tedy – w swej prawosławnej, otwartej tożsamości i w konsekwencji w swej wielorasowej i wieloetnicznej substancji biologicznej – będzie mieć wiodącą rolę pośród wielości grup etnicznych i narodów w Imperium. Bogactwo etniczne Imperium to faktycznie hierarchiczny system, w którym naród rosyjski plasuje się w centrum, a pozostałe narody – niejako na peryferiach. W ten sposób inne, nierosyjskie narody mogłyby, interpretując A. Dugina, swobodnie kultywować własną tożsamość etnokulturową dopóki, dopóty akceptują prawo i państwo rosyjskie oraz uznają pierwszeństwo narodu rosyjskiego i jego tożsamości prawosławnej jako budowniczy Imperium. Tak oto Duginowski, na wskroś rosyjski model pluralizmu etnokulturowego charakteryzuje się nie egalitaryzmem narodów i ich tożsamości, mieszaniem kultur i ras na bazie „wolnej jednostki ludzkiej”, czy – tym bardziej – promowaniem mniejszości etnokulturowych, lub nie afirmacją czystości rasowej i monoetnicznej, ale właśnie łagodną i harmonijną hierarchią etnokulturową. Tutaj Duginowski wariant rosyjskiego nacjonalizmu potwierdza, iż nacjonalizm per se nie tylko wymierzony jest przeciw zachodnim projektom globalnego zbioru wyrwanych z konkretnego tła etnokulturowego jednostek-atomów, ale też nie jest czymś sprzecznym z uniwersalizmem, ze „światowością”, a więc nie jest zwyczajną odmianą partykularyzmu. Nacjonalizm per se i uniwersalizm wzajemnie nakładają na siebie tutaj i uzupełniają się.

            Reasumując, charakterystyka narodu rosyjskiego w ujęciu A. Dugina jest przede wszystkim

a) prawosławna, a za tym idzie i

b) mesjanistyczna,

c) uniwersalna,

d) otwarta,

e) imperialna,

f) w oparciu o język, świadomość i kulturę rosyjską,

g) zdolna do budowania Imperium, a także

h) zdolna do wchłaniania w sobie innych etnosów, w konsekwencji czego jest

i) pod względem biologicznym wieloetniczna. 

            Tak opisany przez rzeczonego eurazjaty naród rosyjski wraz z jego prawosławną tożsamością w Imperium – jak już powiedzieliśmy – odgrywał będzie wiodującą rolę, swego rodzaju „pierwszy pośród równych” w mozaice narodów, etnosów itd. Naród rosyjski dla eurazjaty to oś, rdzeń, centrum Imperium, a pozostałe, nierosyjskie, bratnie, rdzenne narody Imperium, spojone z narodem rosyjskim wspólnym przeznaczeniem, zachowując jednocześnie własną kulturę, w różnym stopniu będą plasować się w poszczególnych kręgach wokół wspomnianego rdzenia. 

     Próbując zatem zaklasyfikować rozważania A. Dugina o narodzie i nacjonalizmie rosyjskim twierdzimy więc, iż eurazjatyzm w ujęciu tego Rosjanina w typologii R. Szporluka mieści się w grupie empire-savers, zwolenników imperium rosyjskiego, wielkiego państwa obejmującego ziemie byłego ZSRS. Z kolei w typologicznym R. Bäckera eurazjatyzm A. Dugina możemy zaklasyfikować do typu nacjonalizmu statokratycznego (państwowego), choć warto też zauważyć, iż z racji silnego akcentu na duchowość, religię, cywilizację wyraźne są tendencje charakterystyczne dla nacjonalizmu kulturowego.

            Pamiętajmy, iż powyższe klasyfikacje są o prowieniencji zachodniej i definiują nacjonalizm, a w szczególności rosyjski nacjonalizm, jako przede wszystkim kategorię wewnętrznie zróżnicowaną. Koniecznie musimy dodać przy tym, iż Duginowska interpretacja narodu rosyjskiego i nacjonalizmu rosyjskiego (choć pamiętajmy, iż obecnie potępia samo słowo „nacjonalizm”) bazuje na rozważaniach konserwatywnej, antyzachodniej myśli politycznej, filozoficznej i religijnej (prawosławnej) i jej wykładni tożsamości rosyjskiej jako uniwersalnej, mesjanistycznej, prawosławnej, odmiennej tak od Dalekiego Wschodu i Południa, jak – tym bardziej – od Zachodu, imperialnej, a więc – konkretniej rzecz ujmując – m.in. na poszczególnych idei:

a) wspólnotowości („soborności”, соборность, m.in. w znaczeniu Aleksieja Chomiakowa); b) harmonijnego braterstwa, powszechnej zgody, zjednoczenia etnosów i innych narodów wokół narodu rosyjskiego, organicznej i  duchowej „jedności w różnorodności” jako antytezy wobec pretensji Zachodu do wyjątkowości, uniwersalizmu (globalnej dominacji kulturowej, politycznej i społeczno-ekonomicznej), zachodniego modelu zuniformizowanego, „jednobiegunowego” świata, materializmu, konsumeryzmu, globalizmu i imperializmu;

c) „wszechczłowieczeństwa” (всечеловечность) Fiodora Dostojewskiego na wzór Wszechczłowieka Jezusa Chrystusa – jako antytezy „powszechnego człowieka”, rozumianego jako „nikt”, jako anonimowego, pozbawionego duszy i pospolitego człowieka, całkowicie nieodróżnialnej mrówki od innych mrówek z mrowiska;

d) bogoczłowieczeństwa (богочеловечество), stanowiącego jeden z fundamentów prawosławia;

e) eschatologii prawosławnej;

f) „Rosyjskiego Świata” (Русский мир);

g) „Idei Rosyjskiego” (Русская идея), m.in. w interpretacji Nikołaja Bierdiajewa.

Innymi słowy, naród rosyjski, nacjonalizm rosyjski i tożsamość rosyjska w ujęciu A. Dugina mają charakter mesjanistyczny, uniwersalny, swego rodzaju antypartykularny i jako takie plasują się na antypodach zarówno – z jednej strony – zachodniego, liberalnego kosmopolityzmu, uniformizacji człowieczeństwa, globalizmu, jak i – z drugiej strony – afirmacji partykuluryzmu, „zamkniętej” i ksenofobicznej wspólnoty biologicznej, monoetnicznej, czegon przykładem będzie z pewnością nacjonalizm etniczny, a w szczególności hitlerowski narodowy socjalizm.

            Ponadto Duginowska charakterystyka narodu i nacjonalizmu rosyjskiego na ogół wpisuje się w obecną tendencję władz Federacji Rosyjskiej. Przypomnijmy, co mówi o narodzie rosyjskim i jego wiodącej roli w budowaniu wieloetnicznego mocarstwa rosyjskiego na wystąpieniu na forum sesji plenarnej Światowego Rosyjskiego Soboru Ludowego w 2023 roku prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin: „(...) bez Rosjan jako grupy etnicznej, bez narodu rosyjskiego nie ma i nie może być Rosyjskiego Świata i samej Rosji. W tym stwierdzeniu nie ma mowy o wyższości, wyłączności czy wybraństwie. Jest to po prostu fakt, podobnie jak fakt, że nasza Konstytucja jasno określa status języka rosyjskiego jako języka narodu tworzącego państwo[64]. Rosjanin to coś więcej, niż narodowość. Swoją drogą, tak było zawsze w historii naszego kraju. Obejmuje to tożsamość kulturową, duchową i historyczną. Bycie Rosjaninem to przede wszystkim odpowiedzialność. Powtarzam, za zachowanie Rosji spoczywa ogromna odpowiedzialność, na tym polega prawdziwy patriotyzm. I jako Rosjanin chcę powiedzieć: tylko zjednoczona, silna, suwerenna Rosja jest w stanie zapewnić przyszły i samodzielny rozwój zarówno narodu rosyjskiego, jak i wszystkich innych narodów, które od wieków żyły i żyją w naszym kraju, zjednoczonych przez wspólny los historyczny”[65]. Z kolei patriarcha moskiewski i Wszechrusi Cyryl w spotkaniu ze studentami Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego.w dniu 24 października 2023 roku powiedział, iż Rosja to „państwo wielonarodowe, ale trzonem którego jest naród rosyjski”[66]. Warto więc pamiętać, iż eurazjatyzm A. Dugina to nie tylko ciekawy, acz marginalny temat – wręcz przeciwnie: władze Federacji Rosyjskiej powoli ewoluuje w kierunku tej samej drogi, co szeroki obóz patriotyczny, w tym Duginowski wariant eurazjatyzmu. 

 

 

 

ABSTRACT

 

     In this article the author analyse the ideas of Russian nation and Russian nationalism in the Eurasian doctrine of Alexander Dugin and tries to situate the Eurasian nationalism among other nationalist doctrines, basing on classifications of Russian nationalism. The author concludes that this theorist propagates a vision of the Russian nation as a imperial, geopolitical and civilisational community, composed of Slavic and Turanian ethnic groups, cultures and religions, cemented by one civilization, an imperial idea, an eschatological, universal mission, affirming a superiority of the spiritual and geopolitical issues over the biological (blood, race). The author emphasizes that A. Dugin also postulates the priority of the Russian language, consciousness and culture in the culture and civilization of the continental Eurasian Empire, and the priority of Orthodoxy in the sphere of religion. Orthodoxy and Russian culture are the axes, they are the core in the colorful mosaic of the multitude of nations, ethnic groups and their cultures living in the Russian (Eurasian) Empire. Orthodoxy is therefore the first religion among equal religions, and traditional Russian culture is the first culture among cultures in the Empire. Therefore this is a type of so-called statocratic (state) nationalism, but with many features of a type of cultural nationalism. This nationalism can also be classified into group of nationalisms known as “empire-savers”.

Bibliografia

 

1. Monografie.

 

Bäcker R., Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej akulturacji do totalitaryzmu, Łódź 1999.

Dugin A., Этносоциология, Москва 2011.

Dugin A., Основы Геополитики, Москва 1997.

Dugin A., Четвертая политическая теория, Санкт Петербург 2006.

Dugin A., Наш Путь (стратегические перспективы развития России в XXI веке), wydruk komputerowy w zbiorach autora.

de Lazari A., Czy Rosja będzie Trzecim Rzymem?, Katowice 1995.

Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2001.

Paradowski R., Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Toruń 2001.

 

2. Książki pod redakcją.

 

Między Europą a Azją. Idea Rosji-Eurazji, pod  red. S. Grzybowskiego, Toruń 1998.

 

3. Dokumenty.

 

Konstytucja Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2022.

 

4. Artykuły naukowe drukowane.

 

Bäcker R., Kulturowe determinanty nacjonalizmów, [w:] Współczesne nacjonalizmy, red. M. Jeziński, Toruń 2008.

Bartyzel J., Pojęcie, geneza i próba systematyki głównych typów nacjonalizmu, [w:] Różne oblicza nacjonalizmów. Polityka – Religia – Etos, red. B. Grott, Kraków 2010.

Szporluk R., Dilemmas of Russian Nationalism, [w:] idem, Russia, Ukraine, and the Breakeup of the Soviet Union, Stanford 2000.

 

5. Artykuły internetowe.

Всечеловечность и всемирность русских по Ф.М. Достоевскому, https://vikent.ru/enc/7686/, odczyt z dn. 14 stycznia 2024 r.

Konstytucja Federacji Rosyjskiej, https://poland.mid.ru/pl/rossiya_polsha/o_rossii/konstitutsiya_rossiyskoy_federatsii/, odczyt z dn. 20 kwietnia 2024 r.

Конституция Российской Федерации, http://www.constitution.ru/index.htm, odczyt z dn. 20 kwietnia 2024 r. Пленарное заседание Всемирного русского народного собора, http://kremlin.ru/events/president/news/72863, odczyt z dn. 23 grudnia 2023 r.

Ответы Святейшего Патриарха Кирилла на вопросы на встрече со студентами МПГУ. Часть 2, http://www.patriarchia.ru/db/text/6071281.html, odczyt z dn. 24 grudnia 2023 r.

Theses of Dugin’s address to the Political Conference of the Pan-Russian Socio-Political Movement EURASIA (March 1, 2002), http://eurasia.com.ru/dugin0103_eng.html, odczyt z dn. 20 kwietnia 2012 r.

Значение слова «народ», https://kartaslov.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4, odczyt z dn. 20 kwietnia 2024.

Значение слова «нация», https://kartaslov.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0/%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F, odczyt z dn. 20 kwietnia 2024 r.

Буздалов А., “Всечеловечность”: единство в гностическом “Христe”, https://antimodern.ru/vsiechelovechnost/, odczyt z dn. 14 stycznia 2024 r.

Dugin A., Абсолют Византизма, http://arctogaia.org.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=127, odczyt z dn. 10 maja 2012 r. 

Dugin A., Абсолютная Родина. Политические основы евразийской философии, http://www.politjournal.ru/index.php?POLITSID=734e9e729bd875a0e335f37b6b5dc611&action=Articles&issue=225&tek=8417&dirid=77&searched=%EF%E0%F2%F0%E8%EE%F2%E8%E7%EC, odczyt z dn. 23 kwietnia 2012 r.

Dugin A., Апология национализма, http://arctogaia.org.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=29, odczyt z dn. 7 maja 2012 r.

Dugin A., Великая война континентов, http://arcto.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=171, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Грани Великой Мечты, http://arcto.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=27, odczyt z dn. 25 kwietnia 2012 r. 

Dugin A., Евразийский путь как Национальная Идея, http://www.evrazia.org/modules.php?name=News&file=article&sid=860, odczyt z dn. 8 maja 2012 r.

Dugin A., Либерализам 2.0, https://www.arheofutura.rs/clanci/najnovije/aleksandr-dugin-liberalizam-2-0/, odczyt z dn. 21 kwietnia 2024 r.

Dugin A., Nie ma „rosyjskiego nacjonalizmu” w Rosji, https://www.geopolitika.ru/pl/article/nie-ma-rosyjskiego-nacjonalizmu-w-rosji, odczyt z dn. 21 kwietnia 2024 r.

Dugin A., Русского национализма нет (Святейший Патриарх Московский и Всея Руси Кирилл)..., https://t.me/Agdchan/14868, odczyt z dn. 21 kwietnia 2024 r.

Dugin A., Заговор против СССР, http://arcto.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=1323, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Испытание национализмом, http://www.pravda.ru/politics/parties/other/31-05-2006/86363-dugin-0/, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Народы – это мысли Бога, http://www.evrazia.org/modules.php?name=News&file=article&sid=3268, odczyt z dn. 24 kwietnia 2012 r.

Dugin A., Национализм ненависти – убийственен для России!, http://www.pravda.ru/politics/parties/other/02-05-2006/83168-dugin-0/, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Россия-3, http://www.rossia3.ru/rossia3_2011.html, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Россия для русских: что дальше?, http://echo.msk.ru/programs/proverka/43321/index.phtml, odczyt z dn. 10 maja 2012 r.

Dugin A., Тезисы о русском патриотизме, http://arctogaia.org.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=159, odczyt z dn. 5 maja 2012 r.

Липкин А.И., Понятия «этнос», «народ», «нация». Культуроцентричный взгляд, https://mipt.ru/education/chair/philosophy/publications/works/lipkin/drafts/ethnos.php , odczyt z dn. 21 września 2023 r.

 

6. Słowniki.

 

Mały Słownik Rosyjsko-Polski i Polsko-Rosyjski, Warszawa 1979.

 

---