27.11.2021

De technische benadering van de politiek, d.w.z. het technologisch denken in de politiek, heeft een kritiek punt bereikt in onze dagelijkse politiek in Rusland. Het begon in de jaren negentig, maar interessant genoeg, parallel met de fundamentele veranderingen die in Rusland hebben plaatsgevonden sinds het Poetin-tijdperk, toen vrijwel alles veranderde en de liberaal-westerse koers werd vervangen door een soeverein-patriottische, is de Russische politiek zuiver technisch gebleven (noot van de redacteur: de Duitse socioloog Ernst Topitsch zou “technomorf” hebben gezegd). Bovendien is het van het hoofd van de politieke afdeling van de PA niet minder, maar meer en meer technisch/technomorf geworden.

Ik zal proberen uit te leggen wat ik bedoel, want we zijn zo gewend aan politieke technologie dat we vergeten zijn hoe het anders kan, of we hebben het gewoon nooit gekend en beschouwen het bij gebrek aan beter als iets onmogelijks. In feite is de politiek het rijk van de ideeën en van de strijd om de macht. Maar macht is niet individueel, maar politiek, en dat wordt weer geassocieerd met een idee.  In de politiek gaat het er niet om te beslissen wie individueel de hogere posities zal innemen en wie de lagere, maar welk blok van ideeën, percepties, waarden en strategieën als prioritair en dominant zal worden erkend, en welke ondergeschikt en marginaal zal zijn, of zelfs verboden. Met andere woorden, politiek is in de eerste plaats een politieke filosofie, een ideologie, en pas daarna komen haar dragende elementen in de vorm van partijen, bewegingen, organisaties, netwerken, kringen en cellen.

Het politieke leven is een zuiver collectief maatschappelijk proces, waarbij verschillende groepen van de bevolking betrokken zijn. Sommigen stellen ideeën en beginselen voor en formuleren ze, anderen ondersteunen of bestrijden ze. De maatschappij luistert naar het ritme en de semantiek van dit leven, aanvaardt sommige dingen, verwerpt andere, erkent de directe correlatie met programma’s en projecten en het dagelijkse leven van elke burger, terwijl zij ze ergens beschouwt als abstracties die van weinig belang zijn voor het individu.

En het is pas in het proces van dit politieke leven, juist het leven in al zijn verscheidenheid, met zijn dialectiek en tegenstellingen, dat de politieke instellingen worden gevormd en de kwestie van de macht wordt beslist. Het is in handen van degenen die in het politieke leven de top bereiken, hun tegenstanders verslaan, hun rivalen inhalen en uiteindelijk de beslissende lijn bereiken waar ideeën, projecten en visies in werkelijkheid kunnen worden omgezet.

In de politiek staat het individu aan alle kanten in voortdurend contact met de maatschappij. En dit contact is altijd via ideeën. In de politiek worden gedachten en plannen geformuleerd in toespraken, woorden, teksten, verklaringen, en pas daarna in daden. Dit heet politiek discours. En wie deze of gene toespraak houdt, of de inhoud ervan deelt, draagt een zware verantwoordelijkheid. Als deze ideeën winnen, winnen hun aanhangers met hen. Als zij verliezen, verliezen zij met hen. In de politiek begeven zowel de spreker als de toehoorder (of zij nu goed- of afkeuren wat zij horen) zich reeds in een systeem van verplichtingen, verantwoordelijke handelingen en rechtstreekse afhankelijkheid van hun positie, toestand of zelfs welzijn van het resultaat. Als de ideeën die wij koesteren en verdedigen verliezen, zijn wij boos en verdrietig. Als ze winnen, verheugen we ons en vieren we feest. En dit is volledig natuurlijk en organisch. Politiek is leven, vol en bevredigend. Het zou zo moeten zijn.

Maar in onze samenleving is er op een gegeven moment iets duidelijk misgegaan. De toon in de politiek begon te worden gezet door technologen, marketeers, reclamemakers of zelfs het systematisch bedriegen van klanten – zo kwamen een aantal hooggeplaatste politici in de jaren negentig niet eens uit het bedrijfsleven, maar uit de reclame, public relations, financiële piramides of regelrechte oplichterij. Zij zijn professionals in misleiding op grote schaal, bereid om tegen betaling elke kandidaat, elk project of elke partij te promoten. Politiek is dus niet langer het domein van het leven, van de strijd van ideeën en de strijd om de macht die nodig is om die ideeën uit te voeren. En dit is wat er gebeurd is. In plaats van deze uitvoering van ideeën werd het probleem van de macht opgelost in de entourage van de eerste persoon in de staat en onder een zeer beperkte kring van oligarchen, en de maatschappij werd eenvoudigweg van de politieke processen afgesneden. In de jaren negentig veranderden verkiezingen in luidruchtige en schreeuwerige spektakels, die geen invloed hadden op het leven in het land. De communisten en hun bondgenoten, die in 1996 samen een meerderheid in de Doema behaalden, werden gezien als “marginaal” en niet in controle, en voelden zich bovenal comfortabel met deze situatie. Jeltsin had geen andere steun dan een kring van naaste oligarchen, en hij bleef bijna in zijn eentje regeren. En tegen de achtergrond van deze depolitisering van het openbare leven, bloeiden de politieke technologie en een vraatzuchtig en cynisch ras van spin doctors. Zo werd een schijnpolitiek geboren. Het schijnwereldje van de politiek is opgedoken en heeft blijkbaar om de een of andere reden wortel geschoten in onze samenleving.

Het vreemdste is dat de situatie niet is veranderd, zelfs niet nadat Poetin aan de macht kwam. Alles is veranderd, behalve dat. Het is waarschijnlijker dat Poetin van deze toestand van vervreemding van politieke processen in de samenleving gebruik heeft gemaakt om vaste voet te krijgen in de wereld van de macht. Iedereen om hem heen bleef zinloze spelletjes spelen, misselijkmakende scenario’s uitdenken, terwijl Poetin, die wist wat hij wilde en waar hij naartoe ging, zwijgend zijn werk deed in Chekistijl. Het was waarschijnlijk volkomen rationeel van zijn kant en het moet worden toegegeven dat het werkte. Ja, er was en is geen politiek leven in Rusland. Ja, politieke technologie gaat nog steeds boven elk politiek proces. Ja, de politieke ideeën in de samenleving zijn zo goed als verdwenen, behalve die welke hardnekkig worden aangewakkerd door het Russofobe Westen, maar spionage (evenals liberalisme) worden niet in aanmerking genomen. En hier heeft Poetin volkomen gelijk om het te negeren en krachtig en vastberaden op te treden tegen de vijfde colonne.

Maar beetje bij beetje is deze strategie, die ongetwijfeld vruchtbaar is voor Poetin zelf en voor zijn intern hervormingsplan in Rusland, voor de bevolking een bron van verslechtering van hun situatie geworden. De president heeft de vrije hand en volledige legitimiteit om bijna alles te doen. Maar het is een feit dat in een dergelijke situatie een samenleving die totaal verstoken is van een echt politiek leven, alleen maar kan degenereren. Politieke technologen verlammen in feite de wil door simulacra te creëren en politieke enthousiastelingen weer eens de fout in te laten gaan – in de geest van de kakkerlakkenrace. Maar zij ondermijnen ook de grondslagen van het openbare leven. En wanneer op een bepaald moment de mobilisatie van de samenleving nodig is, zal er eenvoudigweg geen kracht, geen vertrouwen en geen wil zijn om dit te doen. Op een bepaald moment zou dit fataal kunnen zijn, zoals aan het eind van de Sovjet-periode. De Communistische Partij verloor vervolgens de macht, niet omdat er alternatieven opdoken, maar omdat het hele politieke leven van het land bevroren was, als in steen gebeiteld. De kunstmatige galvanisering die de architecten van de perestrojka nastreefden, was in feite al een politieke technologie – nog naïef en niet volmaakt, maar gewoon dat. Op geen enkel moment tijdens de perestrojka werd een serieuze vraag gesteld en geformuleerd:

    Kapitalisme of niet-kapitalisme (socialisme)?

    Conservatisme of progressivisme?

    Realisme of liberalisme in het Midden-Oosten?

    Atlanticisme of Eurazianisme?

    Patriottisme of kosmopolitisme?

    Keizerrijk of open samenleving?

    Adam Smith of Keynes?

    Liberalisme van de buitenlandse handel of mercantilisme?

    Soevereine nationale munt of currency board?

    Traditionele waarden of een kopie van het westerse postmodernisme?

    Volledige markten of protectionisme?

    Links of rechts?

    Russische identiteit of abstracte mensenrechtenideologie?

Alles werd bij verstek beslist – in de jaren ’90 door de liberalen die met Jeltsin aan de macht kwamen. Sinds 2000 is het uitsluitend van Poetin. De voorkeuren van Poetin waren veel aanvaardbaarder voor de samenleving, maar zij werden in de praktijk gebracht. En weer met de hulp van politieke technologie.  Zonder politiek discours, zonder volledige uitleg, zonder de medeplichtigheid van het volk aan zijn eigen lot.

Naar mijn mening is deze overheersing van de politieke technologie historisch uitgeput. Er moet op samenhangende en geleidelijke wijze worden gewerkt aan een vernieuwing van het politieke leven in Rusland – dat betekent politieke ideeën, filosofieën, strategieën, waarden, richtsnoeren, gesprekken, debatten, beschouwingen, programma’s, projecten en voorstellen. Het heeft weinig zin dit onmiddellijk te vertalen naar de partijpolitiek: het partijformaat is in ons land al lang iets diep apolitieks geworden. Naar mijn mening, is het niet mogelijk om het denken op dit gebied wakker te schudden. Technologie heeft een einde gemaakt aan het Russische partijstelsel. Maar er zijn andere vormen en manieren, routes en praktijken.

Het is tijd om de oorlog te verklaren aan de politieke technologie (en de politieke technologen). Het is niet alleen een cynisch bedrog, het is een belemmering voor de historische ontwikkeling van een groot land. In een dergelijke situatie is de politieke technologie misdadig.