Ἡ μεγάλη κρίση τοῦ Ἀνατολικοῦ Ζητήματος

 τοῦ Δημήτρη Μιχαλόπουλου

Τήν ἄνοιξη τοῦ 1876, μιά νεαρή χωρική ἔφτασε στόν σιδηροδρομικό σταθμό τῆς Θεσσαλονίκης. Ἡ κοπέλλα ἤτανε γόνος χριστιανικῆς οἰκογένειας· γιά λόγους προσωπικούς ὅμως εἶχε ἀσπαστῆ τὸ Ἰσλάμ. Καθώς τό τραῖνο ἔμπαινε στόν σταθμό, πλῆθος πού γινόταν ὁλοένα καί μεγαλύτερο μαζευόταν, προκειμένου νά τήν ὑποδεχτῆ, ἀλλά καί νά τήν «ὑποδεχτῆ». Ὅπως εὔκολα μπορεῖ νά ἐννοήση ὁ -ὀξυδερκής- ἀναγνώστης, οἱ μέν ἤτανε Μουσουλμάνοι καί οἱ δέ Χριστιανοί. Στή σύντομη συμπλοκή πού ἐπακολούθησε ὑπερίσχυσαν οἱ δεύτεροι: Ἦταν περίπου 150 ἄτομα, πού εἴχανε ξεσηκωθῆ μετά ἀπό ἐνέργειες τοῦ ἐκεῖ προξένου τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν. Οἱ «νικητές» λοιπόν ἁρπάξανε τό κορίτσι καί  τό μετέφεραν -ἄς ποῦμε ἐν θριάμβῳ- στό σπίτι κάποιου ἐπιφανοῦς ὁμοθρήσκου τους. Ἀλλά, βέβαια, καί οἱ Μουσουλμάνοι δέν κάθησαν ἀδρανεῖς. Μέ κραυγές οἱ ὁποῖες ταχύτατα μεταβάλλονταν ἀπό ἔκφραση ἀπόγνωσης σέ ἐκδήλωση ὀργῆς, συνέρρευσαν στό οἴκημα τοῦ Γενικοῦ Κυβερνήτη καί ἀπαίτησαν νά τούς «δοθῆ πίσω τό κορίτσι». Ὁ τελευταῖος περιῆλθε σέ ἀμηχανία, καθ΄ὅσον, ὅπως εἴπαμε, οἱ Χριστιανοί εἶχαν μαζευτῆ μετά ἀπό ἀμερικανική πρωτοβουλία, καί συνέστησε «ψυχραιμία» στούς ὀπαδούς τοῦ Ἰσλάμ. Αὐτοί τελικῶς ἔστερξαν νά ἀποχωρήσουνε ἀπό τόν γύρω ἀπό τό Κυβερνεῖο χῶρο· ἀντί ὅμως νά «διαλυθοῦν ἡσύχως», μαζεύτηκαν σέ παραπλήσιο τζαμί καί ὅλο καί πιό ἔντονα ἀπαιτοῦσαν νά τούς «ἐπιστραφῆ ἡ γυναίκα». Τί νά κάνη τώρα ὁ δυστυχής Γενικός Κυβερνήτης; Νά ἀποσπάση τό κορίτσι ἀπό τά χέρια τῶν πρώην ὁμοθρήσκων της; Ὄχι βέβαια!  Πίσω ἀπό τήν «ἀπαγωγή της» στόν σταθμό ἤτανε τό προξενεῖο τῶν Η.Π.Α. Νά στείλη –τουρκικό- στρατό, γιά νά διαλύση τούς διαδηλωτές; Μά πῶς θά βαράγανε οἱ Ὀθωμανοί φαντάροι τούς πιστούς τοῦ Ἰσλάμ;

            Ἕως ἐδῶ ἡ κατάσταση θυμίζει -ἀμυδρῶς ἔστω- Μπρέχτ. Ἀπό τό σημεῖο αὐτό καί πέρα ὅμως, ἡ ὅλη ὑπόθεση πῆρε χροιά καθαρῶς βαλκανική. Ἀφελῶς -ὅπως ἐκ τῶν ὑστέρων ἀποδείχτηκε- ὁ Γάλλος καί Γερμανός πρόξενοι προσφέρθηκαν νά «ἡρεμήσουν τά πνεύματα» καί οἰκειοθελῶς μπήκανε  στόν «λάκκο τῶν λεόντων» - ἐν προκειμένῳ τό προαναφερθέν μουσουλμανικό τέμενος. Ἡ παρουσία τους ὅμως, ἀντί νά κατευνάση ἐξαγρίωσε ἀκόμα περισσότερο τό ἐκεῖ πλῆθος. Καί ὅταν ὁ Γενικός Κυβερνήτης προσῆλθε καί αὐτός στό τζαμί, οἱ θερμόαιμοι σπάσανε τά κάγκελλα μέ τά ὁποῖα παραδοσιακῶς προστατεύονται οἱ χῶροι λατρείας τοῦ Ἰσλάμ καί ὁπλισμένοι μέ αὐτές τίς σιδερένιες βέργες ἀνοίξανε τά κεφάλια τῶν δύο προξένων.

* * *

Τό ἐπεισόδιο αὐτό μπορεῖ νά θεωρηθῆ ὡς ἡ ἀρχή τοῦ τέλους τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Τό 1875, ὡς γνωστόν, ξέσπασε ἐπανάσταση κατά τῆς κυριαρχίας τοῦ Σουλτάνου στήν Ἑρζεγοβίνη. Θεωρητικῶς, αἰτία τῆς ἐξέγερσης ἤτανε λόγοι φορολογικοί· στήν οὐσία ὅμως –καί δεδομένου πώς κανείς δέν ξεσηκώνεται χωρίς ὑποστήριξη καί ὀργάνωση- τήν ἐν λόγῳ προσπάθεια ἐμμέσως καί λανθανόντως τήν εὐνόησαν  οἱ Μεγάλες Δυνάμεις τῆς ἐποχῆς. Οἱ πάντες διαισθάνονταν, πράγματι, ὅτι ἡ Ὑψηλή Πύλη ἔπνεε τά λοίσθια· καί ὅλοι ἑτοιμάζονταν νά «ξυλευθοῦν» ἀναλόγως. Ἐδῶ ὅμως ἦταν πού τά πράγματα περιεπλάκησαν.

            Τήν ἐπανάσταση στήν Ἑρζεγοβίνη, πράγματι, τήν ὑποστήριξαν ἀνοιχτά οἱ Μαυροβούνιοι καί οἱ Σέρβοι· ἡ ἀνεξαρτησία τῶν μέν ὅμως δέν εἶχε ἀκόμη διεθνῶς ἀναγνωριστῆ, ἐνῶ το Κράτος τῶν δέ παρέμενε αὐτόνομο ὑπό τήν ἐπικυριαρχία τῆς  Πύλης. Ἐπακόλουθο λοιπόν τῆς ὑποστήριξης αὐτῆς ἤτανε ἡ πολεμική σύγκρουση τῶν Μαυροβούνιων καί Σέρβων μέ τούς Ὀθωμανούς – ὁπότε φυσικά οἱ Ρῶσοι ἐκδηλώθηκαν ὑπέρ τῶν Σλάβων τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἵμου καί -ἐπίσης φυσικά- οἱ Ἄγγλοι ἀνησύχησαν, μήπως οἱ Ρωσία ἐπιτεθῆ στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, τή συντρίψη καί ἀποκτήση τόν ἔλεγχο τῆς Μακεδονίας καί τῶν Στενῶν.

            Ὄλα αὐτά κανείς μπορεῖ νά τά παρακολουθήση στο ἔργο πού πρόσφατα ἐκδόθηκε, στήν Κωνσταντινούπολη, ἀπό τόν οἶκο Isis. (Ottoman Diplomatic Documents on “Eastern Question”. The Balkan Crisis [1875-1878]. Ἐπιμέλεια: Sinan Kuneralp καί Gül Tokay, τόμ. Ι-ΙΙ, 2013.) Πρόκειται γιά μία συστηματική καί ἐπιστημονικῶς πολύ προσεκτική συλλογή τῶν σχετικῶν μέ τό θέμα αὐτό ὀθωμανικῶν ἐγγράφων, τά ὁποῖα, δεδομένου ὅτι ἔχουν συνταχθῆ στά γαλλικά, εἶναι εὐπρόσιτα καί στό εὐρύ, ἀκόμα, κοινό.

            Ἔτσι, μέσα ἀπό τήν ἀλληλογραφία τοῦ Ὀθωμανοῦ ὑπουργοῦ τῶν Ἐξωτερικῶν μέ τούς διπλωματικούς και προξενικούς ἀντιπροσώπους τῆς Πύλης στά Βαλκάνια καί, γενικῶς, τήν Εὐρώπη, πολύ καλά «ἀκτινογραφεῖται» ἡ διπλωματική ἀναταραχή πού ἐπικράτησε στή Γηραιά μας Ἤπειρο, καθώς οἱ πάντες «ὀσμίστηκαν τό ψητό». Ἐκεῖνο ὅμως πού προκαλεῖ ἰδιαίτερη ἐντύπωση εἶναι ἡ δεξιοτεχνία πού χαρακτήρισε τις κινήσεις τοῦ βρεταννικοῦ Foreign Office. Σαφέστατα, πράγματι, προκύπτει ἀπό τά ἔγγραφα ὅτι –παρά τά ὅσα κατά καιρούς διασαλπίζονται- οἱ κινήσεις τῆς διπλωματίας τοῦ Ἡνωμένου Βασιλείου εἶναι, παραδοσιακῶς, προσεκτικά ἀλλά πλήρως ἐναρμονισμένες μέ ἐκεῖνες τοῦ ἀγγλικοῦ Τύπου. Ἡ περίφημη ἐφημερίδα The Times π.χ. ἀρχικῶς περιέβαλαν μέ πολύ φιλικό ἐνδιαφέρον τήν ἐπανάσταση στήν Ἑρζεγοβίνη· μετά, ὅταν ἔγινε ἀντιληπτό πώς ὑπῆρχε πιθανότητα τό «Ἀνατολικό Ζήτημα» νά λυθῆ χωρίς τή σύμπραξη τῶν «Δυτικῶν Δυνάμεων», δηλαδή τῆς Βρεταννίας καί τῆς Γαλλίας, ἄρχισε νά ἀλλάζη τόνο. Πιό μετά ὑποστήριξε τήν κατάληψη τῆς Βοσνίας καί τῆς Ἑρζεγοβίνης ἀπό τούς Αὐστριακούς, ἀλλά ἀντιτάχθηκε στήν εἴσοδο τῶν Ρώσων στή Βουλγαρία· καί ἀκόμα πιό μετά, διατύπωσε τίς προϋποθέσεις ὑπό τίς ὁποῖες ἡ Ρωσία θά ἦταν δυνατόν νά ἀνακηρυχτῆ «Ἐχθρός τῆς Εὐρώπης».

            Ἡ Βρεταννία, πράγματι, περιέβαλλε μέ μεγάλο ἐνδιαφέρον τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, διότι τή θεωροῦσε ὡς τήν ἀσφαλέστερη ἀσπίδα κατά τοῦ Πανσλαβισμοῦ, τὸν ὁποῖο ἑρμήνευε ὡς ἐκδήλωση τοῦ «ρωσικοῦ ἐπεκτατισμοῦ». Ἔτσι μπορεῖ νά ἑρμηνεύση κανείς καί τήν ὅλη ἱστορία τῶν «ὠμοτήτων στή Βουλγαρία»: Ἀνεξάρτητα ἀπό τό ἐάν ἔγιναν ἤ δέν ἔγιναν, ἀπό ὁμάδες ἐνόπλων Μουσουλμάνων, οἱ ἐν λόγῳ σφαγές Βουλγάρων Χριστιανῶν, τό θέμα εἶναι ὅτι δημιουργήθηκε μία ἐξαιρετική πρόφαση βρεταννικῆς ἀνάμειξης στή «βαλκανική χύτρα». Ἔτσι, προκειμένου νά ἀποφευχθῆ ρωσοτουρκικός πόλεμος, συνῆλθε πρεσβευτική διάσκεψη τῶν Ἕξι Μεγάλων (Βρεταννίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Γερμανίας, Αὐστροουγγαρίας καί Ἰταλίας) στην Κωνσταντινούπολη, στά τά τέλη τοῦ 1876 και τίς ἀρχές τοῦ 1877, μέ σκοπό τήν ἐπίλυση τῆς κρίσης. Ἡ συνδιάσκεψη ἀπέτυχε… μέ ἀποτέλεσμα τήν ἔκρηξη τοῦ ρωσοτουρκικοῦ πολέμου πού τόσο φοβόταν ἡ βρεταννική διπλωματία καί τά πασίγνωστα ἐπακόλουθα, δηλαδή τή συνθήκη τοῦ Ἁγίου Στεφάνου, τό Συνέδριο τοῦ Βερολίνου καί ὅλα τά συμπαρομαρτοῦντα.

            Τά γεγονότα ὅμως ἀπό τή συνδιάσκεψη τῆς Κωνσταντινούπολης καί μετά θά ἀποτελέσουν ἀντικείμενο ἄλλου ἔργου τοῦ κ. Sinan Kuneralp καί τῶν συνεργατῶν του – πού εὐλόγως  ἤδη ἀναμένεται ἀδημόνως ἀπό τούς ἀνά τήν Εὐρώπη ἱστορικούς. Καί εἰδικῶς ὡς πρός τά καθ’ἡμᾶς, ὀφείλει ἰδιαιτέρως νά ὑπογραμμίση κανείς ὅτι ἡ Ἑλλάδα, ἤδη ἀπό τότε, εἶχε θεωρηθῆ ὡς πρόμαχος τῶν δυτικῶν συμφερόντων στή Χερσόνησο τοῦ Αἵμου. Ἔτσι, ἄλλωστε, ἐξηγεῖται και ἡ φαινομενικῶς ἀλλοπρόσαλλη στάση τῆς χώρας στήν τότε κρίση πού συντάραξε τό σύνολο τῆς νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης.  

            Μά εἰδικῶς αὐτά, βέβαια, εἶναι μιά ἄλλη ἱστορία…