"गहिरो राज्य" भन्ने अभिव्यक्ति आज राजनीतिक क्षेत्रमा झन् झन् बढी प्रयोग भइरहेको छ।  याे शब्द बिस्तारै पत्रकारिताबाट आम-राजनीतिक भाषामा प्रवेश गरिरहेको छ। यससँगै, यस शब्दको अर्थ झन् झन् अस्पष्ट हुँदै गएको छ । र यसलाई प्रत्येकले आफ्नै तरिकाले बुझ्न थालेका छन्। यो अवधारणालाई नजिकबाट अध्ययन गर्ने समय आएको छ। यो शब्द कहिले र कहाँबाट चलनचल्तीमा आयो भनेर पत्ता लगाउनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।

यो शब्द सबैभन्दा पहिले २० औं शताब्दीकाे ९० को दशकमा टर्कीको राजनीतिमा देखा परेको थियो। र यसले त्यस देशमा स्पष्ट रूपमा निश्चित परिस्थिति वर्णन गर्थ्यो। टर्की भाषामा "गहिरो राज्य" लाई  दिरिन देभलेट (derin devlet) भनिन्छ। यो महत्त्वपूर्ण छ। किनकि त्यस अवधारणाको पछिल्ला सबै प्रयोगहरू कुनै न कुनै रूपमा मूल अर्थसँग जोडिएका छन्। जुन पहिलो पटक टर्कीमा देखा परेको थियो।

टर्कीमा केमाल अतातुर्कदेखि नै एउटा स्पष्ट राजनीतिक-वैचारिक धारा - केमालिज्मको विकास भएको छ। यसको केन्द्रमा स्वयं केमाल अतातुर्कको पूजा (शाब्दिक अर्थमा "टर्कका पिता"), कडा धर्मनिरपेक्षता (धार्मिक कारकलाई केवल राजनीतिक मात्र नभई सामाजिक प्रकृतिबाट समेत वञ्चित गर्ने), राष्ट्रियता (बहुजातीय टर्कीका सबै नागरिकहरूको सार्वभौमिकता र एकताको जोड), आधुनिकता, युरोपियनवाद र प्रगतिशीलता रहेको छ। केमालिज्म धेरै हदसम्म धार्मिक र परम्परावादी ओट्टोमन साम्राज्यमा प्रभुत्व जमाएको दृष्टिकोण र संस्कृतिको प्रत्यक्ष विपरीत थियो। टर्कीको स्थापना भएदेखि नै केमालिज्मले आधुनिक टर्कीको राजनीतिमा प्रमुख स्थान ओगटेको छ र धेरै हदसम्म रहिरहने गरेको छ। यिनै विचारहरूको आधारमा साम्राज्यको भग्नावशेषमा टर्की राष्ट्रिय राज्य स्थापना गरिएको थियो।

केमालवाद खुलेआम केमालकै शासनकालमा हावी थियो। त्यसपछि यो जिम्मेवारी उनका राजनीतिक उत्तराधिकारीहरूलाई हस्तान्तरण गर्याे।

केमालवादको विचारधारामा युरोपेली ढाँचाको पार्टीगत प्रजातन्त्र समावेश थियो। तर वास्तविक शक्ति देशको सैनिक नेतृत्वको हातमा केन्द्रित थियो— मुख्य रूपमा राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद् (एसएनबी)। अतातुर्कको मृत्यु पछि, सैनिक नेतृत्व नै केमालवादको विचारधारात्मक परम्पराको संरक्षक बन्यो। वास्तवमा, टर्कीको एसएनबी सन् १९६० मा राज्य 'कू'पछि स्थापना गरिएको थियो। १९८० मा अर्को 'कू'पछि यसको भूमिका निकै बढ्यो।

यसका साथै, उल्लेख गर्नुपर्ने कुरा के छ भने, टर्की सेनाका धेरै उच्च अधिकारीहरू र गुप्तचर सेवाका सदस्यहरू म्यासोनिक लजका सदस्य हुन्। यसरी केमालवाद सैन्य म्यासोनरीसँग निकटतामा रह्यो।

जब-जब टर्कीको प्रजातन्त्र कमालवादबाट दुबै दिशामा—दायाँ र बायाँ—विचलित भयो, टर्कीको सेनाले चुनावको नतिजालाई रद्द गरी दमन सुरु गर्थ्यो।

तर ध्यान दिनुपर्ने कुरा यो हो कि दिरिन देभलेट"derin devlet" भन्ने शब्द टर्कीमा मात्र २०औं शताब्दीको ९० को दशकमा देखा पर्छ। यो त्यहि समय हो, जब टर्कीमा राजनीतिक इस्लामको उल्लेखनीय वृद्धि सुरु भयो। र यति बेला टर्कीको इतिहासमा पहिलो पटक गहिरो राज्यको विचारधारा र राजनीतिक प्रजातन्त्रको बीचको संघर्ष देखिन्छ। समस्या त्यति बेला उत्पन्न भयो जब नेज्मेट्टिन अर्बाकानका इस्लामवादीहरू र उनका अनुयायी तथा उत्तराधिकारी रेसेप तैय्यप एर्दोगानले वास्तवमा कमालवादलाई चुनौती दिन वैकल्पिक राजनीतिक विचारधारामा लागे। यसले सबै कुरालाई छोयो। धर्मनिरपेक्षताका सट्टा इस्लाम, पश्चिम भन्दा पूर्वसँग बढी सम्पर्कहरू, टर्कीको राष्ट्रवादको सट्टा मुस्लिम एकता। समग्रमा, कमालवादको सट्टा सलाफवाद र निओ-ओटोमानवाद। यसमा अर्बाकानलाई विशेषगरी मौलिक रहेको एन्टिमासोनिक रेटोरिक पनि समावेश थियो। धर्मनिरपेक्ष सैन्य उच्च अधिकारीहरूको मासनिक गुप्त समाजहरूको सट्टा, पारम्परिक सूफी सम्प्रदाय र नर्म इस्लामी नेटवर्किङ संस्थाहरू—जस्तै फेतुल्लाह गुलेनको नुर्सिज्म—मा जोड दिइयो।

त्यसरी नै तुर्कीको सैन्य-राजनीतिक केमालिस्टिक केन्द्रको वर्णनात्मक चित्रणको रूपमा 'गहिरो राज्य' (derin devlet) को विचार देखा पर्यो। जसले आफूलाई राजनीतिक प्रजातन्त्रभन्दा माथि राख्ने गरेको महसुस गर्‍यो र आफ्नो निर्णयअनुसार निर्वाचनको परिणामहरू खारेज गर्न, राजनीतिक र धार्मिक व्यक्तिहरूलाई पक्राउ गर्न, अर्थात् युरोपियन प्रकारको राजनीतिक कानूनी प्रक्रियाहरूको माथि आफूलाई राख्ने गरेको थियो। निर्वाचित प्रजातन्त्रले केवल त्यतिबेला मात्र काम गर्थ्यो जब यसले सैनिक केमालिस्टहरूको दिशानिर्देशनलाई अनुसरण गर्‍यो। जब यो इस्लामवादीहरू जस्तै, पूर्ण रूपमा भिन्न विचारधारामा आधारित, जसले केमालिजमभन्दा बढि ओटोमनवादलाई झल्काउँथ्यो। तिनीहरूबाट एक महत्वपूर्ण दूरीमा हट्थ्यो। चुनाव जितेको पार्टीले समेत कुनै स्पष्टीकरण बिना सरकार भंग गरिदिन्थ्यो। यस्तो अवस्थामा 'प्रजातन्त्रको स्थगन' को लागि कडा संवैधानिक आधार पनि थिएन — न-निर्वाचित सैनिकहरूले केमालिस्ट तुर्कीलाई बचाउन 'क्रान्तिकारी उपयुक्तता' को कारणले काम गर्थे।

त्यसैले नै तुर्कीको सैनिक-राजनीतिक कमालवादी दृष्टिकोणकाे केन्द्रीय नाभिका रूपमा गहिरो राज्य (derin devlet) को विचार उत्पन्न भयो। जसले आफूलाई राजनीतिक लोकतन्त्रभन्दा माथि ठान्थ्यो र आफ्नै निर्णयले चुनाव परिणाम खारेज गर्थ्यो। राजनीतिक तथा धार्मिक व्यक्तिहरूलाई गिरफ्तार गर्थ्यो। अर्थात् युरोपेली प्रकारको कानुनी राजनीतिक प्रक्रियाभन्दा आफूलाई माथि राख्थ्यो। चुनावी लोकतन्त्र केवल त्यतिबेला मात्र क्रियाशील हुन्थ्यो, जब यसले सैनिक कमालवादीहरूको मार्ग अनुसरण गर्थ्यो। तर, जब यो एक फरक विचारधारासँग टाढा जान्थ्यो, जस्तै इस्लामवादीहरूको सन्दर्भमा, जो कमालवादभन्दा बढी ओटोमानी विचारधारामा आधारित थिए। तब चुनाव जितेको र सरकारको नेतृत्व गरिरहेको दल कुनै स्पष्टीकरण बिना नै विघटन गरिन सक्दथ्यो। यस्ता अवस्थामा "लोकतन्त्रको निलम्बन" को कुनै कडा संवैधानिक आधार थिएन - निर्वाचित नभएका सैनिकहरूले "क्रान्तिकारी आवश्यकताका" आधारमा कमालवादी तुर्कीलाई बचाउन कार्य गर्थे।

आधुनिक टर्कीको राजनीतिक इतिहासको यस कथानकबाट केही साधारण निष्कर्षहरू निकाल्न सकिन्छ। यसरी, गहिरो राज्य त्यहाँ अस्तित्वमा रहन सक्छ र यसको अर्थ हुन्छ, जहाँ:एक लोकतान्त्रिक निर्वाचन प्रणाली हुन्छ; यस प्रणालीमाथि एक निर्वाचित नभएको सैन्य-राजनीतिक संस्था हुन्छ, जुन निश्चित विचारधाराले जोडिएको हुन्छ (कुनै पनि पार्टीको जितमा निर्भर नगर्ने);

त्यहाँ एक गोप्य समाज (उदाहरणका लागि, मासन जस्तो प्रकार) हुन्छ, जसले सैन्य-राजनीतिक शीर्ष तहलाई एकत्रित गर्दछ।

गहिरो राज्यले आफूलाई त्यतिबेला चिनाउँछ जब लोकतन्त्रका औपचारिक मापदण्ड र यसमा उच्च वर्गको शक्तिकाे बीचमा स्पष्ट विरोधाभासहरू देखिन थाल्छन्। (अन्यथा गहिरो राज्यको अस्तित्व आफैं स्पष्ट हुँदैन)।

गहिरो राज्य केवल उदारवादी लोकतन्त्रमा संभव छ। भलेै नाममात्रको किन नहोस। जब हामी खुल्ला तानाशाही राजनीतिक प्रणालीहरूसँग व्यवहार गरिरहेका हुन्छौं। जस्तै फासीवाद वा कम्युनिज्मको मामला- गहिरो राज्यको आवश्यकतामा छैन वा हुँदैन। यहाँ खुला रूपमा उच्चतम संस्थाको रूपमा कडा वैचारिककरण गरिएको समूहलाई मान्यता दिइन्छ। जसले आफूलाई औपचारिक कानूनहरूभन्दा माथि राख्छ। एक दलको शासनले यस शासन मोडललाई स्पष्ट बनाउँछ—र कुनै विचारधारागत र राजनीतिक विपक्षको अपेक्षा गर्दैन। यहाँ त केवल त्यही लोकतान्त्रिक समाजहरूमा, जहाँ कथित रूपमा कुनै शासक विचारधारा हुनु हुँदैन। गहिरो राज्य "लुकेको तानाशाही"को रूपमा प्रकट हुन्छ।  जसले लोकतन्त्र र बहुदलीयतालाई समग्रमा अस्वीकार गर्दैन। तर, तिनीहरूलाई आफ्नो इच्छा अनुसार सञ्चालन र हेरफेर गर्छ। कम्युनिष्ट र फासीवादीहरूले खुल्ला रूपमा शासक विचारधाराको आवश्यकता स्वीकार्छन्। र यसले तिनीहरूको राजनीतिक-वैचारिक शक्तिलाई स्पष्ट र ईमान्दार बनाउँछ। तर उदारवादीहरूले विचारधारालाई अस्वीकार गर्छन्।तर उनीहरूमा त्यो हुन्छ र यसैले, उनीहरूले उदारवादलाई एक शिक्षाको रूपमा एक आधार मानेर राजनीतिक प्रक्रियामा प्रभाव पार्छन्। तर केवल अप्रत्यक्ष रूपमा, साइडमा। उदारवादले तानाशाही र विचारधारागत चरित्रलाई केवल तब प्रकट गर्छ जब यसमा र समाजमा लोकतान्त्रिक राजनीतिक प्रक्रियाहरू बीचमा विरोधाभास उत्पन्न हुन्छ। उदारवाद र लोकतन्त्र एउटै कुरा होइनन्। किनकि लोकतन्त्र केहि अवस्थामा एकदमै गैर-उदारवादी हुन सक्छ।

टर्कीमा, जहाँ उदार लोकतन्त्र पश्चिमबाट सापटी  लिइएको थियो। जुन त्यो  समाजको राजनीतिक र सामाजिक मनोविज्ञानसँग धेरै मेल खाइँदैनथ्यो। त्यसैले गहिरो राज्य सजिलैसँग पहिचान गरियो र त्यहाँ यसले आफ्नो नाम पाएको थियो। अन्य लोकतान्त्रिक प्रणालीहरूमा यो तानाशाही-वैचारिक संस्थाको उपस्थिति, जसलाई वैध मानिदैन र औपचारिक रूपमा "अस्तित्वमा छैन" भन्ने कुरा पछि थाहा भयो। तर टर्कीको उदाहरणले यस घटनाका लागि अत्यधिक महत्त्व राख्छ। किनकि यसमा सबै कुरा स्पष्ट छ—जस्तो कि हातको तल्लो भाग।

अनुवादक : मोहनप्रसाद ज्ञवाली