रूसी संसारप्रति समर्पित क्रेमलिनमा विश्व रूसी जन परिषद्को जुबली कंग्रेसको प्रारम्भमा रूसी विश्वको अवधारणालाई अलि बढी विस्तारमा सम्बोधन गर्न आवश्यक छ। 

रूसी संसारको संयोजनले धेरै विरोधाभास र संसारको राजनीति तातिनुको कारण बनायो। सबैले यसलाई स्वेच्छाचारी रूपमा व्याख्या गर्ने प्रयास गरे र व्यक्तिगत लेखकहरूको स्थितिको आधारमा धेरै अर्थ परिवर्तन भयो । कोही-कोहीले यसलाई क्यारिकेचरमा परिणत गरे, अरूले यसको विपरीत हरेक सम्भव तरिकामा यसको महिमा गरे तर प्रायस् विषयबस्तु क्षतिको लागि भयो।

सबैभन्दा पहिले  सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भिन्नता छुट्टाउनु पर्छ: रूसी विश्वको अर्थ एक राष्ट्र(राज्यको रूपमा रूसी संघको रूपमा होइन। यो सायद सबैले मान्यता पाएको छ। तर कतिपयले रुसी विश्व रुसभन्दा फराकिलो र ठूलो छ भन्ने विश्वास गर्छन्। केहीले यो साँघुरो र स्थानीयकृत छ भन्ने विश्वास गर्छन् भने अन्यले यसलाई केही मध्यवर्ती स्थानमा राख्छन् ।

पहिलो मामलामा  यो शब्द 'रूसी विश्व' को सबैभन्दा सही र अर्थपूर्ण प्रयोग हो, हामी एक सभ्यताको रूपमा रूसको बारेमा कुरा गर्दैछौं। यस अर्थमा हो कि यसलाई विश्व रूसी जन परिषद्ले रूसी सभ्यतालाई आफ्नो ठान्ने सबै मानिसहरूको संगठनको रूपमा बुझेको छ। चाहे तिनीहरू कहाँ बस्छन् र कुन राज्यको नागरिक हुन् यसलाई वास्ता गर्दैन। यस मामलामा, रूसी विश्व रूसी सभ्यतासंग मेल खान्छ।  तर अर्कोतिर यो भाग्यको समुदायद्वारा रूसीसँग एकजुट अन्य मान्छे बहिष्कृत गर्दैन, तर तिनीहरूलाई समावेश गर्दछ।

यसैले रूसी विश्वको अवधारणाको रूस-युरेशियासँग निकटता जस्तै यूरेशियन दार्शनिकहरूले यसलाई बुझेका थिए। यो केवल एक देश, एक राज्य मात्र होइन, तर सम्पूर्ण विश्व, जातीयता र संस्कृतिहरूको फूल, एक आध्यात्मिक ऐतिहासिक ब्रह्माण्ड, रूसी जनताको कोरको वरिपरि शताब्दीयौंसम्म एकताबद्ध छ। यस बुझाइमा रूसी विश्वको हिस्सा हुनुको अर्थ राजनीति, अर्थशास्त्र, कला, उद्योग, नैतिकतालाई समेट्ने ऐतिहासिक सृष्टिको बहुआयामिक र बहुध्रुवीय रूपहरूमा यसको सबै भव्यतामा प्रकट आत्मा र संस्कृति साझा गर्नु हो।

यस बुझाइमा रूसी संसार अर्थोडक्स चर्चसँग अभिन्न रूपमा जोडिएको छ तर अन्य परम्परागत विश्वासहरू कुनै पनि किसिमले हानी पुर्याउन होइन । यहाँ फेरि हामी विश्व रूसी जन परिषद्सँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध देख्छौं, जसको प्रमुख परम पावन कुलपिता किरिल सबै रूसका हुन् तर जसमा रूसका मुख्य स्वीकारोक्तिका प्रमुखहरू सधैं भाग लिन्छन् ।

निस्सन्देह रूसी विश्वको आधार एक राज्यको रूपमा रूस हो र यो स्पष्टरूपमा यस तथ्यमा देख्न सकिन्छ कि रूसी संघका राष्ट्रपति आफैले अखिल-रूसी जन कांग्रेसको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण घटनाहरूमा भाग लिन्छन् । वास्तवमा यस्तो गम्भीर राष्ट्रिय र सबै-स्वैच्छिक बैठकहरू जेम्स्की सोबोरको एनालगको एक प्रकारको एनालगमा बदल्छन् । तर रूसी संसार केवल राज्यभन्दा व्यापक छ र रूसी जनता रूसी नागरिकहरूको समग्रता भन्दा ठूलो छ। यस अर्थमा रूसी विश्व रूसको वरिपरि गठन गरिएको छ । राष्ट्रपति र रूसी अर्थोडक्स चर्चको पहिलो हाइरार्क सम्पूर्ण सभ्यताको प्रतीक र अक्षहरू हुन् । यस्तै आकर्षणको चुम्बक र मानिसहरू, संस्कृति र व्यक्तिगत नागरिकहरूको जटिल र गैर-रैखिक समुदायको मूल हुन् ।

यो रूसी संसारको दुई अन्य-सत्य होइन तर एकदम सामान्य-व्याख्याहरू उल्लेख गर्न लायक छ किनकि कुनै पनि अवधारणाले यसको वास्तविक अर्थ प्राप्त गर्दछ जब यसलाई तुलना गरिन्छ जुन यसलाई बुझ्नु हुँदैन।

यसरी कुनै पनि परिस्थितिमा रूसी संसारको अधीनमा जातीय महान रूसीहरूको समग्रता मात्र बुझ्न सकिन्छ अर्थात्  पूर्वी स्लावहरू प्राचीन रूसको पूर्वी क्षेत्रहरूमा ऐतिहासिक रूपमा केन्द्रित थिए, जहाँ भ्लादिमिरपछि मस्कोवाइट रस गठन गरिएको थियो र जहाँ कुनै बिन्दुमा ग्रान्ड-डुकल सिंहासन र महानगरीय क्याथेड्राको साथ राजधानी सारिएको थियो। यस्तो व्याख्याले रूसी विश्वबाट पश्चिमी रूसीहरू (बेलारूसी र मालोरसियनहरू) र रूसका सबै गैर-स्लाभिक नृवंश विज्ञानहरू बाहेक प्रारम्भिक अर्थलाई पूर्ण रूपमा विकृत गर्दछ। कडाईका साथ भन्नुपर्दा व्यावहारिक रूपमा कसैले पनि रूसी संसारलाई यस तरिकामा बुझ्दैन तर यसको विरोधीहरू यसको विपरीत कृत्रिमरूपमा अर्थलाई विकृत गर्ने प्रयास गर्छन्। यो अभिव्यक्तिलाई पूर्णरूपमा अनुपयुक्त अर्थको साथ प्रदान गर्छन्।

यसैले यो एकपटक फेरि जोड दिन अनावश्यक हुनेछैन कि 'रूसी संसार' अन्तर्गत सबै पूर्वी स्लाभहरू (र यसैले महान रूसीहरू मात्र होइन तर बेलारूसीहरू र मालोरसियनहरू पनि) साथै अन्य सबै जातीय समूहहरू जसले रूसी जनतासँग एक चरण वा अर्कोमा आफ्नो भाग्य जोडेका छन्। यसैले रूसी संसारमा समावेश हुन सक्छ उदाहरणका लागि, जर्जियन, अर्मेनियाली वा अजरबैजानीहरू, जो हाल रूस बाहिर छन्, रूसीहरूसँग ऐतिहासिक निकटता र आध्यात्मिक नातेदारीमा आफ्नो विश्वास कायम राख्छन्।

यहाँ तथापि मुख्य कुरा यो होइन कि यी वा ती जातीय समूहहरूले आफूलाई रूसी संसारको भाग ठान्छन्, यो परिवर्तन हुन सक्छ र धेरै कारकहरूमा निर्भर हुन सक्छ जसमा केहीले आफूलाई यसको भाग मान्न सक्छन् र केहीले आफूलाई अहिले यसको भाग मान्दैनन् तर भोलि उनीहरूले गर्नेछन्। मुख्य कुरा रूसी संसार नै सधैं भ्रातृ मानिसहरूको लागि खुला छ । यो महत्त्वपूर्ण छ कि रूसीहरू आफैलाई रूसी संसारको भागको रूपमा विचार गर्न तयार छन् जसले यसलाई चाहन्छन्, यसको लागि प्रयास गर्छन् र हामीसँग हाम्रो साझा भाग्य साझेदारी गर्छन्।

यो खुलापन ऐतिहासिक क्षण वा ऐतिहासिक मनोदशामा निर्भर गर्दैन। जब हामी रूसी विश्वको बारेमा कुरा गर्छौं यो खुलापन एक मौलिक स्वयंसिद्ध हो। यो बिना रूसी विश्व वैध छैन। यो यसको अर्थपूर्ण गहिरो अक्ष हो। रूसी विश्व बहिष्कृत छैन बरु यो समाबेश मात्र छ । हामी यसलाई पश्चिमी शब्द 'समावेशिता' द्वारा सम्बोधन गर्न सक्छौं । तर केवल हामी एक विशेष समावेशको बारेमा कुरा गर्दैछौं( जो रूसी समावेशिता, त्यो वास्तवमा रूसी प्रेम हो, जसको बिना कुनै रूसी व्यक्ति हुनैसक्दैन। तसर्थ रूसी संसार कुनै पनि तरिकामा रूसभन्दा संकुचित हुन सक्दैन तर केवल व्यापक अझ व्यापक मात्र ।

र अन्तमा रूसी विश्वलाई पूर्वी स्लाभिक जनजातिका तीन शाखाहरूसँग पहिचान गर्नु गलत हुनेछ अर्थात् केवल महान रूसीहरू, बेलारूसीहरू र मालोरसियनहरूसँग पहिचान गर्नु गलत हुनेछ । हो हामी तीन पूर्वस्लाभिक मानिसहरू रूसी संसारको कोर बनाउँछौं । तर यसको मतलब यो होइन कि अन्य गैर-स्लाभिक मानिसहरू यसको जैविक र अभिन्न अंग होइनन् ।

तसर्थ रूसी संसारको सही व्याख्या तय गरेपछि र गलत व्याख्यालाई अस्वीकार गरेपछि हामी यसको बारेमा सोची राख्न सक्छौं ।

प्रश्न तुरुन्तै उठ्छ: रूसी विश्वको सीमाहरू के हुन् हामीले यसलाई परिभाषित गरिसकेपछि यो स्पष्ट हुन्छ कि यी सीमाहरू न त जातीय हुन सक्छन्, न त राज्य, न त स्वीकारोक्ति। यी सभ्यताका सीमाहरू हुन् र तिनीहरू रैखिक र कडाईका साथ निश्चित छैनन्। आत्मा, संस्कृति, चेतनालाई हामी कसरी कडा शारीरिक सीमाभित्र राख्न सक्छौं ?

तर एकै समयमा जब हामी रूसी संसारको कोरबाट धेरै टाढा जान्छौं, हामी मद्दत गर्न सक्दैनौं तर ध्यान दिन सकछौ९ कि कुनै बिन्दुमा हामी आफैलाई एक विदेशी क्षेत्रमा, अर्को सभ्यताको अन्तरिक्षमा भेट्टाउँछौं। उदाहरणका लागि पश्चिमी युरोपेली, इस्लामी वा चिनियाँ सभ्यताको अन्तरिक्षमा भेट्टाउँछौं । र यो स्थानीय जनसंख्याको भाषा, फेनोटाइप र मोरमात्र होइन जुन यहाँ महत्त्वपूर्ण छ। हामीले रूसी विश्वको सीमा छोडेका छौं: सभ्यता टुटेको छ, हामी हाम्रोभन्दा फरक नयाँ सांस्कृतिक वृत्तमा छौं ।

दरिया दुगिनाले 'फ्रन्टियर' जस्तो अवधारणामा ध्यान आकर्षित गरे। यो एक रैखिक सीमा होइन तर एक मध्यवर्ती पट्टी हो, एक नो-म्यान वा तटस्थ क्षेत्र जसले एक सभ्यतालाई अर्को सभ्यताबाट अलग गर्दछ। सीमाको सम्पत्ति निरन्तर परिवर्तन हुनु हो, एक दिशा वा अर्को दिशामा सर्नु हो। यसबाहेक सीमाको आफ्नै जीवन छ: यसको क्षेत्र सांस्कृतिक कोडहरूको गहन आदान-प्रदानको स्थान हो जहाँ दुई वा दुई भन्दा बढी पहिचानहरू एकत्रित हुन्छन्, संघर्ष गर्छन्, विचलन हुन्छन् र फेरि संवादमा प्रवेश गर्छन्। दार्याले नयाँ इलाकाहरू हुँदै यात्रा गर्दा नोभोरोसियामा सीमाको अनुभव गरिन। उनले चतुराईपूर्वक यस क्षेत्रको जीवनलाई कैद गरिन् जहाँ रूसी विश्वको भाग्य आज निर्णय भइरहेको छ। निस्सन्देह युक्रेन, मालोरोसिया रूसी संसारको हो। ऐतिहासिक रूपमा यो यसको उद्गमस्थल हो।

तर पछि जब केन्द्र पूर्वमा सर्यो यो आफैं सभ्यताको सीमामा परिणत भयो, युरेशियन रूस र युरोपको बीचमा एक मध्यवर्ती क्षेत्र बन्यो। त्यसैले भाषा (पोलिशको प्रभाव), धर्म (क्याथोलिक धर्मको प्रभाव), संस्कृति (उदारवाद र राष्ट्रवादको प्रभाव, रूसी कोडको लागि गहिरो रूपमा अपरिचित) मा प्रभावहरूको प्रतिच्छेदन छ। तसर्थ युक्रेनी सीमाना रूसी विश्व र युरोपेली पश्चिमबीचको आकर्षणका ध्रुवहरू अर्थात् दुई केन्द्रहरूबीचको तनावको क्षेत्र बन्न पुग्यो। यो युक्रेनको चुनावी राजनीतिमा स्पष्ट रूपमा देखिएको थियो (जबकि त्यहाँ अझै पनि चुनाव हरू थिए) र भयानक भ्रातृयुद्धको नेतृत्व गरे।

रूसी संसारको सिमानाको अर्को उदाहरण भ्रातृ बेलारुस हो। त्यहाँका मानिसहरू पनि केही समयका लागि हामी  महान् रूसीहरूबाट अलग भए र पहिले लिथुआनियाको ग्रान्ड डची त्यसपछि पोलिश राज्यको भाग बने। स्थापित बेलारूसी पहिचानको सबै मौलिकता र प्रामाणिकता, भाषा र संस्कृतिको विशिष्टताको साथ यो सीमा आकर्षणको दुई ध्रुवमा विभाजित थिएन। पूर्ण सार्वभौमिकता र स्वतन्त्रताको साथ बेलारूस रूसी विश्वको एक जैविक र अभिन्न अंग हो जुन एकदम स्वतन्त्र राज्य हो।

तसर्थ रूसी संसारको अर्थ अवशोषण वा युद्ध वा राज्य सीमाहरूको उपस्थिति वा अनुपस्थिति होइन। यदि युक्रेनी सीमाले बेलारूसी सीमाको जस्तै व्यवहार गर्दछ भने कसैले पनि युक्रेनको क्षेत्रीय अखण्डतामा आक्रमण गर्नेछैन। रूसी विश्व खुला र शान्तिपूर्ण छ, विभिन्न आधारमा मित्रता र साझेदारीको लागि तयार छ। तर यसले प्रत्यक्ष आक्रमण, अपमान र रुसोफोबियाको कार्यहरूको जवाफ दिन सक्दैन।

राष्ट्रपति पुटिनले एक पटक प्रश्नको जवाफ दिए जहाँ रूस समाप्त हुन्छ र यस मामलामा 'रूस'को अर्थ रूसी विश्व होस् जहाँ एक रूसी व्यक्ति पुग्न सक्छ जहाँ हामी रोक्न बाध्य हुनेछौं। र यो एकदम स्पष्ट छ कि हामी हाम्रो रूसी विश्वू भूमिको अभिन्नता पुनर्स्थापित गर्नुअघि हामी रोकिने छैनौं: हाम्रो सभ्यताको प्राकृतिक रूपरेखा र सामंजस्यपूर्ण (यद्यपि जटिल) मोर्चाहरूहरु विस्तार गर्ने काम निरन्तर हुनेछ ।

रूसी विश्व रूसी विचारमा आधारित छ। विचार, निस्सन्देह  यसका आफ्नै विशिष्ट अद्वितीय विशेषताहरू छन्। रूसी विश्वको निर्माण परम्परागत मूल्यहरूद्वारा निर्धारित गरिएको छ, मानिसहरूको ऐतिहासिक अनुभवलाई अवशोषित गर्दछ। विचारको आविष्कार वा विकास हुन सक्दैन र यो हाम्रो सामाजिक चेतनाको गहिराइबाट बढ्छ, जनताको गहिराइमा परिपक्व हुन्छ, प्रतिभा, सैन्य नेता, शासक, सन्त, तपस्वी, मजदूर, साधारण परिवारको अन्तर्दृष्टि र उत्कृष्ट कृतिहरूमा आउटलेट खोज्छ। रूसी विचार सबैलाई लागू हुन्छ:

-रूसी परिवारहरू जसले प्रजनन र रचनात्मक श्रमको साथ यसको कलको जवाफ दिन्छन् ,
-हाम्रो सेना जसले आफ्नो जीवनको मूल्यमा पितृभूमिको सीमाको रक्षा गर्दछ,
-नैतिकता र वफादारीको आधारमा देशको सेवा गर्न आह्वान गरिएको राज्य संयन्त्र,
-पादरीहरू समृद्धि र विजयको लागि अनवरत प्रार्थना मात्र गर्दैनन् तर अथक रूपमा मानिसहरूलाई प्रबुद्ध तुल्याउँछन् र मसीही नैतिकताको जगमा तिनीहरूलाई शिक्षित गर्छन्,
-राज्यलाई महिमा, समृद्धि र महानतातर्फ डोऱ्याउन बोलाइएका शासकहरू।

रूसी विश्व त्यो आदर्श हो जुन सँधै हामीभन्दा माथि छ, सपना, आकांक्षा र इच्छाको क्षितिज बनाउँदछ।

र अन्तमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा रूसी संसारको अर्थ के हो ? यहाँ यो अवधारणाले अझ महत्त्वपूर्ण वजन प्राप्त गर्दछ। रूसी विश्व बहुध्रुवीय विश्वको ध्रुवहरू मध्ये एक हो । यो एक राज्यमा (चीन वा भारत) जस्तै- एकीकृत हुन सक्छ वा धेरै स्वतन्त्र राज्यहरूको प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ, इतिहास, संस्कृति र मूल्यहरूद्वारा (इस्लामी विश्वका देशहरू जस्तै) एकजुट हुन सक्छ। तर जे सुकै होस्, यो आफ्नै मौलिक र विशिष्ट पहिचान भएको राज्य–सभ्यता हो । बहुध्रुवीय विश्व व्यवस्था यस्ता 'संसारहरू' अर्थात् राज्य-सभ्यताहरूको संवादमा आधारित छ। र यस सन्दर्भमा पश्चिमलाई अब विश्वव्यापी मूल्य र मान्यताहरूको वाहकको रूपमा लिनु हुँदैन जुन संसारका सबै मानिसहरू र राज्यहरूको लागि विश्वव्यापी रूपमा बाध्यकारी छ।

पश्चिम, नाटो राष्ट्रहरू रूस, चीन, भारत, इस्लामिक ब्लक, अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिका जस्ता विश्वका देशहरूमध्ये एक हुन्। विश्वव्यापी संसार अलग-अलग ध्रुवहरूको एक समूहबाट बनेको छ— अलग-अलग ध्रुवहरूको समूहले ठूला ठाउँहरू, सभ्यताहरू र मोर्चाहरू तिनीहरूलाई एकैसाथ छुट्ट्याउने र जोड्ने जोड्ने काम गर्छन् । यो एक नाजुक निर्माण हो जसको लागि विनम्रता, सूक्ष्मता, पारस्परिक सम्मान, चातुर्य, अन्यको मूल्यहरूसँग परिचित हुनु आवश्यक छ तर केवल त्यहाँ मात्र वास्तवमा न्यायपूर्ण विश्व व्यवस्था निर्माण गर्न सकिन्छ। यस विश्व व्यवस्थामा यो रूसी विश्व हो र केवल एक राज्यको रूपमा रूस मात्र होइन यो एक पूर्ण ध्रुव हो । रूसी विश्व एकीकरणको केन्द्र, एक अद्वितीय सभ्यतागत इकाई हो र आफ्नै परम्परागत मूल्यहरूमा आधारित छ जुन आंशिकरूपमा मेल खान्छ र आंशिकरूपमा अन्य सभ्यताहरूको मूल्यहरू भन्दा फरक हुन सक्छ। र कसैले पनि बाहिरबाट बताउन सक्दैन कि रूसी विश्वको लागि के हुनु पर्छ र के हुनु हुँदैन। यो केवल यसको जनता, यसको इतिहास, यसको आत्मा र इतिहासमा यसको मार्गद्वारा निर्णय गरिन्छ।

यी सबै रूसी विश्वलाई समर्पित विश्व रूसी जन परिषद्को मुख्य विषयहरू हुन्।

अलेक्जेन्डर दुगिन एक व्यापक ज्ञात र प्रभावशाली रूसी दार्शनिक हुन्। उनको सबैभन्दा प्रसिद्ध कृति द फोर्थ पोलिटिकल थ्योरी (प्रमुख पुस्तक खुद्रा बिक्रेताहरूद्वारा प्रतिबन्धित पुस्तक) हो जसमा उनले उदार लोकतन्त्र, मार्क्सवाद र फासीवादभन्दा माथि उठेर नयाँ राज्यव्यवस्थाको प्रस्ताव गरेका छन्। उनले परम्परावादमा जरा गाडेको युरेशियनवादको विचारलाई पनि प्रस्तुत र विकसित गरेका छन्। यो लेख भूराजनीतिको दयालु सौजन्यबाट प्रकट हुन्छ।

अनुवादक: मोहनप्रसाद ज्ञवाली