"Επειδή το κράτος είναι ο άνθρωπος σε μεγάλη εκδοχή και ο άνθρωπος είναι το κράτος σε μικρή μορφή"

Ф. Νίτσε

Ο Φρίντριχ Νίτσε στις διαλέξεις του για την ελληνική φιλοσοφία αναφέρθηκε στον Πλάτωνα ως ριζοσπάστη επαναστάτη. Ο Πλάτωνας στην ερμηνεία του Νίτσε ήταν αυτός που ξεπερνά την κλασική ελληνική έννοια του ιδανικού πολίτη: ο φιλόσοφος του Πλάτωνα γίνεται ανώτερος από τη θρησκευτικότητα, μελετώντας άμεσα την ιδέα του Αγαθού, σε αντίθεση με τις άλλες δύο τάξεις (πολεμιστές και τεχνίτες).

Αυτό απηχεί μάλλον στενά το μοντέλο της πλατωνικής θεολογίας του νεοπλατωνιστή Πρόκλου, όπου οι Θεοί κατέχουν τη χαμηλότερη θέση στην παγκόσμια ιεραρχία. Υπενθυμίζουμε ότι στη συστηματοποίηση του Festugier, η ιεραρχία του κόσμου του Πρόκλου έχει ως εξής:

- Το υπερυλικό (στο οποίο υπάρχουν δύο αρχές: το όριο και το άπειρο),
- το νοητικό (ύπαρξη, ζωή, νους),
- ενδιάμεσο (σκέψη του νου: πέρα από το ουράνιο, ουράνιο, ουράνιο, κάτω από το ουράνιο),
- σκέψη (Κρόνος, Ρέα, Δίας),
- Θεοί (θεϊκοί ηγέτες, ανεξάρτητοι, ενδοκοσμικοί).

Ο Πλωτίνος τοποθετεί τις μορφές πάνω από τους Θεούς. Οι θεοί είναι μόνο θεατές των απολύτως ιδανικών μορφών.

"Ανεβαίνοντας στην ακτή Του από το κύμα του νου, ανεβαίνοντας στον πνευματικό κόσμο πάνω στην κορφή του κύματος, αρχίζει κανείς αμέσως να βλέπει, χωρίς να καταλαβαίνει πώς- αλλά η όραση, πλησιάζοντας το φως, δεν επιτρέπει να διακρίνει κανείς στο φως ένα αντικείμενο που δεν είναι φως. Όχι, τότε μόνο το ίδιο το φως είναι ορατό. Δεν υπάρχει ξεχωριστά το αντικείμενο που είναι προσβάσιμο στην όραση και το φως που επιτρέπει την όρασή του, όπως δεν υπάρχει ξεχωριστά ο νους και το αντικείμενο που σκέφτεται. Αλλά υπάρχει το ίδιο το καθαρό φως, από το οποίο γεννιούνται αργότερα αυτά τα αντίθετα".

Ο Θεός-Δημιουργός στον "Τίμαιο" δημιουργεί τον κόσμο σύμφωνα με τα πρότυπα του κόσμου των ιδεών, κατέχει μια ενδιάμεση θέση μεταξύ του αισθητού κόσμου και του κόσμου της διάνοιας - το ίδιο κάνει και ο φιλόσοφος, εγκαθιδρύοντας τη δικαιοσύνη στην πολιτεία. Πρόκειται για μια μάλλον επαναστατική αντίληψη για την αρχαία ελληνική κοινωνία. Η τοποθέτηση μιας άλλης ουσίας πάνω από τους θεούς, μια υπερθρησκευτική, φιλοσοφική σκέψη.

Ο διάλογος του Πλάτωνα "Η Πολιτεία" κατασκευάζει μια μη κλασική ψυχολογική και πολιτική φιλοσοφία. Οι τύποι της ψυχής συγκρίνονται με τους τύπους της κρατικής δομής, από τους οποίους προκύπτουν διαφορετικές αντιλήψεις για την ευτυχία. Ο στόχος κάθε ατόμου - τόσο του ηγεμόνα όσο και του υφισταμένου - είναι να οικοδομήσει μια δίκαιη κατάσταση που να συνάδει με την οντολογική ιεραρχία στον κόσμο. Αυτή την αντίληψη της ερμηνείας της πολιτικής και της ψυχής ως έκφανσης του οντολογικού άξονα αναπτύσσει ο Πρόκλος Διαδόχος στο σχόλιό του στους διαλόγους του Πλάτωνα.

Ενώ είναι εύκολο να μιλήσουμε για την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, είναι πολύ πιο δύσκολο να μιλήσουμε για την πολιτική φιλοσοφία της νεοπλατωνικής παράδοσης. Συνήθως ο Νεοπλατωνισμός γινόταν αντιληπτός ως μια μεταφυσική που στόχευε στη θεοποίηση του ανθρώπου ("παρομοιάζοντάς τον με μια θεότητα"), η οποία εθεωρείτο ξεχωριστά από την πολιτική σφαίρα. Ωστόσο, αυτή η άποψη της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας είναι ελλιπής. Η διαδικασία του Πρόκλου της "παρομοίωσης με μια θεότητα", η οποία προέρχεται από τη μεταφυσική λειτουργία του φιλοσόφου στον Πλάτωνα, υπονοεί επίσης το Πολιτικό που περιλαμβάνεται σε αυτήν. Η θεοποίηση πραγματοποιείται επίσης μέσω της πολιτικής σφαίρας. Στο 7ο βιβλίο του διαλόγου "Η Πολιτεία", στο μύθο του σπηλαίου, ο Πλάτων περιγράφει έναν φιλόσοφο που δραπετεύει από τον κόσμο των αντιγράφων και ανεβαίνει στον κόσμο των ιδεών, και στη συνέχεια επιστρέφει και πάλι στο σπήλαιο. Έτσι, η διαδικασία της "παρομοίωσης του εαυτού μας με μια θεότητα" έχει αμφίδρομη κατεύθυνση: ο φιλόσοφος στρέφει το βλέμμα του στις ιδέες, ξεπερνά τον κόσμο της ψευδαίσθησης και ανυψώνεται στο επίπεδο του στοχασμού των ιδεών και, στη συνέχεια, της ιδέας του Αγαθού. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή δεν τελειώνει με την ενατένιση της ιδέας του Αγαθού ως τελικό στάδιο - ο φιλόσοφος επιστρέφει πίσω στο σπήλαιο.

Ποια είναι αυτή η κάθοδος του φιλοσόφου, ο οποίος έχει φτάσει στο επίπεδο της ενατένισης των ιδεών, στον αναληθή κόσμο των σκιών, των αντιγράφων, του γίγνεσθαι; Δεν είναι μια θυσία του φιλοσόφου-κυβερνήτη για τον λαό, για τον λαό του; Έχει αυτή η κάθοδος μια οντολογική απολογία;

Η Γεωργία Μουρούτσου, ερευνήτρια του έργου του Πλάτωνα Η Πολιτεία, προτείνει ότι η κάθοδος έχει διπλό νόημα (μια επίκληση στην ανάγνωση του πλατωνισμού από τον Σλέιερμαχερ):

1) η εξώτερη ερμηνεία εξηγεί την κάθοδο στη σπηλιά με το γεγονός ότι είναι ο νόμος που υποχρεώνει τον φιλόσοφο, ο οποίος έχει αγγίξει το Αγαθό μέσω της δύναμης του στοχασμού, να αποδώσει δικαιοσύνη στην πολιτεία, να φωτίσει τους πολίτες (ο φιλόσοφος θυσιάζεται για τον λαό),

2) Η εξωτερίκευση του φιλοσόφου που κατεβαίνει στον κατώτερο κόσμο (στην περιοχή του γίγνεσθαι) αντιστοιχεί σε εκείνη του ημίθεου, αντανακλά την εκπόρευση του παγκόσμιου νου.

Η τελευταία ερμηνεία είναι ευρέως διαδεδομένη στη νεοπλατωνική παράδοση. Ο ρόλος του φιλοσόφου είναι να μεταφράσει αυτό που συλλογίζεται με ευδαιμονικό τρόπο στην κοινωνική ζωή, στις κρατικές δομές, στους κανόνες της κοινωνικής ζωής, στους κανόνες της εκπαίδευσης (παιδεία). Στον Τίμαιο η δημιουργία του κόσμου εξηγείται από το γεγονός ότι το Αγαθό (που μετουσιώνει "την καλοσύνη του") μοιράζεται το περιεχόμενό του με τον κόσμο. Παρομοίως, ο φιλόσοφος που συλλογίζεται την ιδέα του Αγαθού, όπως το ίδιο το Αγαθό, εκχέει την καλοσύνη στον κόσμο και με αυτή τη χειρονομία εκπορεύσεως δημιουργεί τάξη και δικαιοσύνη στην ψυχή και την πολιτεία.

"Η άνοδος και η ενατένιση των άνω πραγμάτων είναι η άνοδος της ψυχής στη σφαίρα του νοητού. Αν τα παραδεχτείτε όλα αυτά, θα κατανοήσετε την αγαπημένη μου σκέψη - αν σύντομα φιλοδοξείτε να τη γνωρίσετε - και ένας Θεός ξέρει αν είναι αληθινή. Αυτό είναι λοιπόν αυτό που βλέπω: σε αυτό που είναι αντιληπτό η ιδέα του καλού είναι το όριο και μόλις που διακρίνεται, αλλά από τη στιγμή που διακρίνεται εκεί, προκύπτει το συμπέρασμα ότι είναι η αιτία όλων όσων είναι σωστά και όμορφα. Στο βασίλειο του ορατού γεννά το φως και τον κυβερνήτη του, αλλά στο βασίλειο του νοητού είναι το ίδιο ο κυβερνήτης από τον οποίο εξαρτώνται η αλήθεια και η λογική, και σε αυτό πρέπει να στραφεί όποιος θέλει να ενεργεί συνειδητά τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο βίο".

Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιστροφή, η κάθοδος πίσω στη σπηλιά, δεν είναι μια διαδικασία που επαναλαμβάνεται μία φορά, αλλά μια διαρκώς επαναλαμβανόμενη (βασιλεία). Είναι η άπειρη εκπόρευση του Αγαθού προς το άλλο, του ενός προς τα πολλά. Και αυτή η εκδήλωση του Αγαθού ορίζεται μέσω της δημιουργίας νόμων, της εκπαίδευσης των πολιτών. Έτσι, στο μύθο του σπηλαίου είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί η στιγμή που ο ηγεμόνας κατεβαίνει στον πυθμένα του σπηλαίου - η "κάθοδος". Η όραση των σκιών μετά την ενατένιση της ιδέας του Αγαθού θα διαφέρει από την αντίληψή τους από τους φυλακισμένους, οι οποίοι έχουν μείνει όλη τους τη ζωή στον κατώτερο ορίζοντα του σπηλαίου (στο επίπεδο της άγνοιας).

Η ιδέα ότι η θεοποίηση και η ιδιαίτερη κενωτική αποστολή του φιλοσόφου στην Πολιτεία του Πλάτωνα, στη νεοπλατωνική της ερμηνεία, είναι το παράδειγμα της πολιτικής φιλοσοφίας του Πρόκλου και άλλων μεταγενέστερων νεοπλατωνιστών, εκφράστηκε για πρώτη φορά από τον Dominic O'Meara. Αναγνώρισε την ύπαρξη μιας "συμβατικής άποψης" στην κριτική βιβλιογραφία για τον Πλατωνισμό ότι "οι Νεοπλατωνικοί δεν έχουν πολιτική φιλοσοφία", αλλά εξέφρασε την πεποίθησή του ότι μια τέτοια θέση είναι λανθασμένη. Αντί να αντιπαραβάλει το ιδεώδες της θέωσης, της θεουργίας και της πολιτικής φιλοσοφίας, όπως κάνουν συνήθως οι μελετητές, προτείνει ότι η "θέωση" πρέπει να ερμηνεύεται πολιτικά.

Το κλειδί της σιωπηρής φιλοσοφίας της πολιτικής του Πρόκλου είναι λοιπόν η "κάθοδος του φιλοσόφου", κάθοδος(ελ.σ.κ.). , η κάθοδός του, η οποία επαναλαμβάνει, αφενός, τη δημουργική χειρονομία, και αφετέρου - είναι η διαδικασία της εκπορεύσεως του Στοιχείου, πρόοδος(ελ.σ.κ.). Ο φιλόσοφος που κατεβαίνει από τα ύψη του στοχασμού είναι η πηγή νομικών, θρησκευτικών, ιστορικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Και αυτό που του δίνει νομιμοποίηση στο πεδίο του Πολιτικού είναι ακριβώς η "ομοίωση με τη θεότητα", ο στοχασμός, η "ανάβαση" και η "επιστροφή" (ὲπιστροφή(ελ.σ.κ.)) που πραγματοποιεί στο προηγούμενο στάδιο. Ο φιλόσοφος, του οποίου η ψυχή έχει γίνει θεϊκή, λαμβάνει την πηγή του πολιτικού ιδεώδους από την ίδια την πηγή του και είναι υποχρεωμένος να μεταφέρει αυτή τη γνώση και το φως της στην υπόλοιπη ανθρωπότητα.

Ο βασιλιάς-φιλόσοφος στους Νεοπλατωνικούς δεν είναι συγκεκριμένου φύλου. Μια γυναίκα φιλόσοφος μπορεί επίσης να βρίσκεται σε αυτή τη θέση. Ο O'Meara θεωρεί τις υστεροελληνιστικές μορφές της Υπατίας, της Ασκληπιγένειας, της Σωσίπατρας, της Μάρκελλου ή της Εδεσίας ως πρωτότυπα τέτοιων φιλοσοφικών ηγεμόνων που υμνήθηκαν από τους νεοπλατωνικούς. Η Σωσίπατρα, φορέας του θεουργικού χαρίσματος, ως επικεφαλής της Σχολής της Περγάμου, εμφανίζεται ως μια τέτοια βασίλισσα. Η διδασκαλία της είναι ένα πρωτότυπο της ανάβασης των μαθητών της στη σκάλα των αρετών προς τον Ένα. Η Υπατία της Αλεξάνδρειας, βασίλισσα της αστρονομίας, παρουσιάζει μια παρόμοια εικόνα στην αλεξανδρινή σχολή της. Η Υπατία είναι επίσης γνωστή για τις συμβουλές που έδινε στους πολιτικούς της πόλης σχετικά με τον καλύτερο τρόπο διακυβέρνησης. Αυτή η συγκατάβαση στη σπηλιά των ανθρώπων από τα ύψη της περισυλλογής είναι που της κόστισε τον τραγικό της θάνατο. Αλλά ο ίδιος ο Πλάτωνας - με αφορμή την εκτέλεση του Σωκράτη - προέβλεψε σαφώς την πιθανότητα μιας τέτοιας έκβασης για έναν φιλόσοφο που είχε κατέβει στο Πολιτικό. Είναι ενδεικτικό ότι οι χριστιανοί πλατωνιστές είδαν σ' αυτό ένα πρότυπο της τραγικής εκτέλεσης του ίδιου του Χριστού.

Ο Πλάτωνας προετοίμασε μια παρόμοια κάθοδο για τον εαυτό του, ξεκινώντας να δημιουργήσει μια ιδανική πολιτεία για τον ηγεμόνα των Συρακουσών, τον Διονύσιο, και να πουληθεί προδοτικά στη σκλαβιά από τον μοιχό τύραννο. Η νεοπλατωνική εικόνα της βασίλισσας-φιλόσοφου, βασισμένη στην ισότητα των γυναικών που προϋποθέτει η "Πολιτεία" του Πλάτωνα, αποτελεί μια ιδιαιτερότητα στη γενική ιδέα της σύνδεσης μεταξύ της θεουργίας και του πεδίου του Πολιτικού. Είναι σημαντικό για μας ότι η δεδομένη εικόνα του Πλάτωνα για την ανάβαση/κατάβαση του φιλοσόφου από το σπήλαιο και την επιστροφή του στο σπήλαιο, έχει μια αυστηρά παράλληλη ερμηνεία στο πεδίο του Πολιτικού και του θεουργικού. Αυτό βρίσκεται στην καρδιά της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα και δεν θα μπορούσε να μην κατανοηθεί και να μην αναπτυχθεί από τους νεοπλατωνικούς. Άλλο ζήτημα είναι ότι ο Πρόκλος, ευρισκόμενος στις συνθήκες της χριστιανικής κοινωνίας, δεν μπόρεσε να αναπτύξει πλήρως και ανοιχτά αυτό το θέμα, ή ότι οι καθαρά πολιτικές πραγματείες του δεν έχουν φτάσει σε εμάς. Το παράδειγμα της Υπατίας δείχνει ότι η προειδοποίηση του Πρόκλου δεν ήταν σαφώς περιττή. Ωστόσο, έχοντας επίγνωση του γεγονότος ότι η ανάληψη/κάθοδος ερμηνεύτηκε αρχικά τόσο μεταφυσικά, επιστημολογικά όσο και πολιτικά, μπορούμε κάλλιστα να θεωρήσουμε όλα όσα είπε ο Πρόκλος για τη θεουργία με πολιτικό τρόπο. Η θεοποίηση της ψυχής του στοχαστή και του θεουργού τον καθιστά αληθινό πολιτικό. Η κοινωνία μπορεί να το δεχτεί ή να μην το δεχτεί. Εδώ η μοίρα του Σωκράτη, τα προβλήματα του Πλάτωνα με τον τύραννο Διονύσιο και ο τραγικός θάνατος του Χριστού, στον σταυρό του οποίου αναγράφεται "INCI - Ιησούς ο Ναζωραίος Βασιλιάς των Ιουδαίων. Ήταν ο Βασιλιάς που κατέβηκε στους ανθρώπους από τον ουρανό και ανέβηκε ξανά στον ουρανό. Στο πλαίσιο του παγανιστικού νεοπλατωνισμού του Πρόκλου, αυτή η ιδέα της πραγματικά νόμιμης πολιτικής εξουσίας θα έπρεπε να είναι παρούσα και να βασίζεται ακριβώς στην ίδια αρχή: μόνο αυτός που έχει "κατέβει" έχει το δικαίωμα να κυβερνά. Αλλά για να κατέβει κανείς, πρέπει πρώτα να ανέβει. Επομένως, η θεουργία και η "παρομοίωση με μια θεότητα", ενώ δεν είναι από μόνες τους πολιτικές διαδικασίες, εμπεριέχουν εμμέσως το Πολιτικό και, επιπλέον, το Πολιτικό νομιμοποιείται πλατωνικά μόνο μέσω αυτών.

Η "ομοιότητα με μια θεότητα" και η θεουργία των Νεοπλατωνικών περιέχουν από μόνες τους μια πολιτική διάσταση, η οποία ενσαρκώνεται στο μέγιστο βαθμό τη στιγμή της "καθόδου" του φιλοσόφου στο σπήλαιο.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Ρήγας Ακραιος