इरानी राष्ट्रपति इब्राहिम राइसीको पूर्वीय दृष्टिकोणले रणनीतिक मस्को–तेहरान–बेइजिङ नेक्ससलाई अगाडि बढाउन र बहुध्रुवीयतालाई संस्थागत गर्ने दिशामा मार्ग प्रशस्त गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो ।

इरानी राष्ट्रपति इब्राहिम राइसीको निधनको  दुःख र शोकका बीच आउनुहोस् हामी पटक फेरि नयाँ विश्व व्यवस्थातर्फ अघि बढ्न मद्दत गर्न सक्ने महत्त्वपूर्ण विषयमा छलफल अनि मार्ग प्रदर्शन गर्न एक क्षण उपयोग  गरौं।

इरानमा रायसीको राष्ट्रपति पदमा प्रवेशपछिको लगभग तीन वर्षमा युरेशियन एकीकरण र बहुध्रुवीयतातर्फको अभियान मूलतः तीन प्रमुख नेतृत्वकर्ता देशहरू रूस, चीन र इरान द्वारा आधारभुत रुपमा अगाडि बढेको थियो।

जुन कुनै पनि दुर्घटना बिना, सर्वोच्चतावादी शक्ति (पश्चिमा)को लागि तीन शीर्ष अस्तित्वगत खतराहरू हुन्। गत आइतबार राति १० बजे मस्कोमा रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले मस्कोका लागि इरानका राजदूत काजेम जलालीसँग रुसको रक्षा टोलीलाई एक आकस्मिक बैठक गर्न निर्देशन दिएका थिए ।
यो आकस्मिक बैठकमा इरानी राष्ट्रपतिको असामयिक मृत्यु 'आकस्मिक दुर्घटना' वा विध्वंसकारी कार्यका कारण भएको हो कि भन्ने सञ्चारमाध्यमको अनुमानभन्दा निकै माथि थियो । यो रईसीको अथक परिश्रमको फलस्वरूप इरानलाई पूर्वीय राष्ट्रको साथमा स्थापित गर्न साहसपूर्वक एशियाका प्रमुख शक्तिहरूसँग रणनीतिक गठबन्धन निर्माण गर्न र तेहरानको विगतका क्षेत्रीय शत्रुहरूसँगको सम्बन्धलाई मीठो बनाउनको लागि आयोजना गरिएको थियो।
 

युरेशियन एकीकरण बढाइयो

मस्कोको त्यो आइतबार रातको टेबलमा फर्कनुहोस्। रक्षामन्त्री आन्द्रेई बेलोसोभ, सुरक्षा परिषद्का सचिव सर्गेई शोइगुदेखि जनरल स्टाफका प्रमुख भ्यालेरी गेरासिमोभ, आपतकालीन अवस्थामन्त्री अलेक्जेन्डर कुरेनकोभ र राष्ट्रपतिका विशेष सहायक इगोर लेभिटिनसम्म त्यहाँ थिए।

मुख्य सन्देश यो चित्रित भएको थियो कि मस्कोसँग तेहरानको पिठ्युँ छ। र रूसले इरानमा सरकारको स्थिरता र निरन्तरतालाई पूर्ण रूपमा समर्थन गर्दछ। जुन पहिले नै इरानको संविधान र असामान्य परिस्थितिमा शक्तिको शान्तिपूर्ण स्थानान्तरणको लागि यसको विस्तृत आकस्मिकताद्वारा पूर्णरूपमा ग्यारेन्टी गरिएको छ।

जब हामी अब कुल हाइब्रिड युद्ध मोडको गहिराईमा ग्रहको भाग भएर तातो सीमानामा छौं। अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको नयाँ प्रणालीलाई आकार दिने तीनवटा सभ्यता राष्ट्रहरू अझ स्पष्ट हुन सक्दैनन्।

रूस-ईरान-चीन (आरआईसी) पहिले नै द्विपक्षीय, व्यापक रणनीतिक साझेदारीको माध्यमबाट संलग्न छन्। उनीहरु ब्रिक्स र साङ्घाई कोअपरेसन अर्गनाइजेसन (एससीओ) दुवैका सदस्य हुन् र गत साता बेइजिङमा चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङसँग पुटिनको महत्वपूर्ण शिखर वार्तामा सम्पूर्ण विश्व बहुमतका लागि उनीहरूको मोडालिटी पूर्णरूपमा अनावरण गरिएको थियो।

संक्षेपमा भन्ने हो भने एसियाका तीन शक्तिमध्ये कुनै पनि शक्तिले अन्य साझेदारलाई सामान्य संदिग्धहरूद्वारा अस्थिर हुन दिने छैनन्।

एउटा उत्कृष्ट रेकर्ड

दिवंगत राष्ट्रपति राइसी र उनका शीर्ष कूटनीतिज्ञ र विदेश मन्त्री हुसेन अमीर-अब्दुलाहियानले उत्कृष्ट विरासत छोडे।

उनको नेतृत्वमा, इरान ब्रिक्सको सदस्य, एससीओको पूर्ण सदस्य र यूरेशियन इकोनोमिक युनियन (इएएयु) मा प्रमुख सरोकारवाला बन्यो। यी तीन प्रमुख बहुपक्षीय संगठनहरू हुन् जसले बहुध्रुवीयताको मार्गलाई आकार दिइरहेका छन्।

इरानको नयाँ कूटनीतिक अभियान साउदी अरेबिया, कुवेत र इजिप्टदेखि लिबिया, सुडान र जिबूतीमा प्रमुख अरब तथा अफ्रिकी खेलाडीहरूसम्म पुग्यो । तेहरानले पहिलो पटक इजरायलविरुद्ध एक परिष्कृत ठूलो मात्रामा सैन्य अभियान सुरु गर्‍यो । इरानी क्षेत्रबाट ड्रोन र मिसाइलहरूको ब्यारेज फायर गर्दै सैन्य अभियान सुरु गर्‍यो ।

इरान-रुस सम्बन्ध व्यापार र सैन्य-राजनीतिक सहयोगमा अर्को तहमा पुगेको छ। दुई वर्षअघि पुटिन र राईसीले विस्तृत द्विपक्षीय सन्धिमा सहमति जनाएका थिए। मुख्य कागजात अब मस्यौदा तयार छ र साझेदारीलाई अझ अगाडि लैजाँदै इरानका भावी राष्ट्रपतिले हस्ताक्षर गर्नेछन्।

गत वर्ष मस्कोमा मलाई इरानी प्रतिनिधिमण्डलका सदस्यले भनेका थिए । जब रूसीहरूलाई टेबुलमा के हुन सक्छ भनेर सोधियो । तिनीहरूले जवाफ दिए, 'तपाईं हामीलाई केहि सोध्न सक्नुहुन्छ।' विपरितताबारेमा  पनि सोध्न सक्नुहुन्छ ।

त्यसैले रईसीको 'लुक इस्ट' (पूर्वतर्फ हेर) रणनीतिक परिवर्तन र सबै अन्तरसम्बन्धित घोषणाहरूलाई मस्को र तेहरानले रूसको पहिलो 'एसिया तर्फ हेर 'मा सम्बोधन गरिरहेका छन्।

यस मङ्गलबार र बुधबार अस्तानामा एससिओ विदेश मन्त्री परिषदको बैठक बस्दैछ । जुन\जुलाईमा हुने शिखर सम्मेलनको तयारी गर्दै बेलारुस पूर्ण सदस्य बन्नेछ। महत्त्वपूर्ण कुरा भनेको साउदी अरेबियाको मन्त्रिपरिषद्ले पनि सम्भवतः अर्को वर्ष सामेल हुने रियादको निर्णयलाई अनुमोदन गरेको छ।

इरानको सरकारको निरन्तरता अस्तानामा अन्तरिम विदेश मन्त्री अली बगेरी कानी मार्फत प्रतिनिधित्व गरिनेछ । उनी अमीर-अब्दुल्लाहियानको नम्बर दुई थिए। उनले रुसी विदेशमन्त्री सर्गेई लाभरोभ र चिनियाँ समकक्षी वाङ यीसँग बहुध्रुवीय मार्गबारे छलफल गर्न तत्काल मैदान उत्रनुपर्ने बाध्यता छ । 

हाइपरसोनिक संयुक्त वक्तव्य

नयाँ प्रणालीको व्यापक विवरणहरू गत हप्ताको ऐतिहासिक पुटिन-सी शिखर सम्मेलनमा १२,००० भन्दा बढी शब्दहरूमा चलेको आश्चर्यजनक १०-अध्याय संयुक्त वक्तव्यमा प्रकट गरिएको थियो। जसमा 'सहयोग' शब्द १३० पटक भन्दा कम देखा परेको थिएन।

यो कागजातलाई संयुक्त हाइपरसोनिक घोषणापत्रको रूपमा सही रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ। जसले वाशिंगटनको कृत्रिम 'नियम-आधारित अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था' लाई पूर्णरूपमा भत्काउँछ र अस्वीकार गर्दछ।

यो खण्ड विशेष गरी उल्लेखनीय छ:

सबै देशलाई आफ्नो राष्ट्रिय अवस्था र जनताको इच्छाका आधारमा आफ्नो विकास मोडेल र राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक प्रणालीहरू स्वतन्त्र रूपमा छनोट गर्ने, सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देशहरूको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेपको विरोध गर्ने, एकपक्षीय प्रतिबन्ध र 'लामो-आर्म क्षेत्राधिकार'को विरोध गर्ने अधिकार छ।  अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको आधार वा संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्को अधिकार बिना र वैचारिक रेखाहरू कोर्दै विराेध गर्ने अधिकार छ। दुवै पक्षले नवउपनिवेशवाद र आधिपत्य समयको प्रवृत्तिको विपरित विरोध भएको औंल्याए । यस्तै समान संवाद, साझेदारीको विकास, सभ्यताहरूबीच आदानप्रदान र आपसी सिकाइको प्रवर्द्धन गर्न आह्वान गरे।

चार दशकभन्दा बढी समयदेखि प्रतिबन्धको सामना गरेको इरानले आफ्नो 'पृथकता' र रुसमाथिको पश्चिमी प्रतिबन्धको सुनामीको प्रभावलाई कसरी नष्ट गर्ने भन्ने कुरा चीन र रुसबाट सिकिरहेको छ। उदाहरणका लागि, चीन-युरोप रेल कोरिडोरको शृङ्खलाहरू अब प्रायः चिनियाँ सामानहरू मध्य एशियामा ढुवानी गर्न र तिनीहरूलाई रूसमा पुन: निर्यात गर्न प्रयोग गरिन्छ।

यद्यपि यो व्यापार बूमको बीचमा रसद (तार्किक) अवरोधहरू पनि बढ्छन्। लगभग हरेक युरोपेली बन्दरगाहले रूसबाट वा रूसतिर कुनै पनि ढुवानी ह्यान्डल गर्न अस्वीकार गर्दछ। र रूसको सबैभन्दा ठूला बन्दरगाहहरूमा समस्याहरू रहन्छन्: भ्लादिभोस्टोकमा ठूला कार्गो जहाजहरूको क्षमताको कमी छ जबकि सेन्ट पिटर्सबर्ग चीनबाट धेरै टाढा छ।

रुस-चीन संयुक्त घोषणाको अध्याय ३ ले 'अधिक रसद मार्गहरू विकास सहित' र 'वित्तीय सेवाहरूमा स्थानीय मुद्राको अंश बढाउने' र औद्योगिक सहयोगलाई बढावा सहित 'पोर्ट र यातायात सहयोग' मा विशेष जोड दिन्छ। जसमा रणनीतिक क्षेत्रहरू जस्तै कार र डुङ्गा निर्माण, धातु गलाउने र रसायनहरू समावेश छन्।

यो सबै रूस-इरान सहयोगमा पनि लागू हुन्छ। उदाहरणका लागि, अन्तर्राष्ट्रिय उत्तर-दक्षिण यातायात कोरिडोर (आइएनएनटीसी) विशेष गरी क्यास्पियनको अस्त्रखानबाट इरानी बन्दरगाहहरू र त्यसपछि पर्शियन खाडीमा सडकहरू यसमा पर्दछन् ।

इरानका विदेशमन्त्री बाघेरी कानीले इरानको 'असाधारण भूराजनीतिक स्थिति'का कारण पश्चिम एसिया, फारसको खाडी, क्यास्पियन सागर क्षेत्र र व्यापक युरेशियासम्म पहुँच पुगेको टिप्पणी गरेका थिए। इरानले सबै क्षेत्रीय खेलाडीहरूको 'आर्थिक वृद्धि र आर्थिक क्षमता' मा योगदान दिन सक्छ।

गतहप्ता पुटिनको चीन भ्रमणमा उत्तरपूर्वी पावरहाउस हार्बिनको भ्रमण पनि समावेश थियो।  जसको रूससँग बलियो भौगोलिक/ऐतिहासिक सम्बन्ध छ। एक विशाल चीन-रूस एक्सपोले ५,००० भन्दा बढी व्यावसायिक फर्महरूलाई आकर्षित गर्यो। क्यास्पियन बन्दरगाहमा समान रूपमा सफल रसिया-इरान एक्स्पोको कल्पना गर्नु टाढाको कुरा होइन।

प्रोमेथियन परियोजना

रुस, चीन र इरानलाई जोड्ने कुरा पहिलो र प्रमुख सार्वभौम सभ्य राष्ट्रहरूद्वारा डिजाइन गरिएको उदीयमान ढाँचा हो। राष्ट्रपति शहीद राईसीको दुर्भाग्यपूर्ण निधनले द बिग पिक्चरमा कुनै परिवर्तन ल्याउने छैन। हामी दशकौंदेखि पीडा र डरले हावी भएको वातावरणको बिरूद्ध लामो प्रक्रियाको बीचमा छौं। सन् २०१३ मा नयाँ सिल्क रोडको आधिकारिक सुरुवातसँगै यो प्रक्रियाले विगत केही वर्षहरूमा उल्लेखनीय गति प्राप्त गरेको छ।

नयाँ सिल्क रोड र बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) एक प्रोमेथिन परियोजना हो जुन भू-आर्थिक र भूराजनीतिक पनि हो। समानान्तरमा, आर्थिक सहयोग संयन्त्रको रूपमा एससीओको भूमिकाको क्रमशः विस्तार भएको थियो। फेरि, इरान एक शीर्ष बीआरआई, एससिओ र ब्रिक्स सदस्य हो।
सन् २०१४ मा युक्रेनमा भएको मैदान कु’पछि रुस–चीन रणनीतिक साझेदारीले वास्तवमै गति लिन थाल्यो । चाँडै इरानले आफ्नो लगभग सबै तेल उत्पादन चीनलाई बेच्यो र चिनियाँ आणविक छाताको संरक्षणमा आयो।

त्यसपछि हामीले अफगानिस्तानमा साम्राज्यलाई अपमानित बनायौं। र फेब्रुअरी २०२२ मा युक्रेनमा विशेष सैन्य अपरेसन (एसएमओ) भयो र ब्रिक्सको विस्तार ग्लोबल साउथमा पूर्वपश्चिमी भू–भागहरूमा भयो।   मस्कोको वसन्त २०२३ को आफ्नो अविस्मरणीय भ्रमणको क्रममा सीले पुटिनलाई भने कि 'सय वर्षमा नदेखेको परिवर्तनहरू' आउनेछन् र यी अपरिहार्य परिवर्तनहरूको शीर्षमा दुवै हुनुपर्छ।

गत हप्ता बेइजिङमा भएको उनीहरुको छलफलको मुख्य आधार यही थियो। इरानले आफ्नो कूटनीतिक दूतावासमा तेस्रो देशमा भएको आतंकवादी आक्रमणको जवाफमा इजरायली क्षेत्रको भारी रक्षा गरेको बमबारीले स्पष्ट खेल परिवर्तन गर्ने सन्देश पठायो जुन विश्वव्यापी बहुसंख्यकले राम्ररी बुझेका थिए: एशियामाथि प्रभुत्वको शक्ति समाप्त हुँदैछ।

रिम्ल्यान्ड गुमाउनु समग्रमा अमेरिकी भूराजनीतिको लागि अराजकता हो। यसले नियन्त्रण फिर्ता लिनै पर्छ किनभने यो कत्तिको महत्त्वपूर्ण छ भन्ने थाहा छ।
उदाहरणका लागि पूर्व आणविक वार्ताकार सईद जलिलीलाई इरानको अर्को राष्ट्रपतिको रूपमा नयाँ विदेशमन्त्री अली बगेरी कानीमा सामेल हुने सम्भावना भन्दा आकर्षक के हुन सक्छ ?  विगतमा जलिलीलाई पश्चिमका लागि धेरै 'कठोर' मानिन्थ्यो  तर अब यी किनारहरूमा पश्चिमले कुनै फरक पार्दैन। पूर्वइरानी 'सुधारवादी' राष्ट्रपति हसन रुहानीको भ्रामक,असफल,  पश्चिमतर्फकदमसँग भिन्न हुने पूर्व र बहुध्रुवीयतातर्फ रायसीको भव्य यू-टर्नपछि जलिली इरानको अर्को चरणको लागि 'मात्र' उम्मेद्वार हुन सक्छ। र ओह, यो सी-पुटिन जोडीको लागि कस्तो अद्भुत पूरक हुनेछ।

मुहान

अनुवादक: मोहनप्रसाद ज्ञवाली