His ego nec metas rerum nec tempora pono:
imperium sine fine dedi.

(Βιργίλιος, Αινειάδα Ι, 278-279)

Εμφανιζόμενη γύρω στα μέσα του 9ου αιώνα, η λατινική έκφραση translatio imperii υποδήλωνε αρχικά την αντίληψη ότι το imperium Romanorum είχε μεταφερθεί από την Κωνσταντινούπολη στη Ρώμη. Στην πραγματικότητα, πιστεύοντας ότι στην Κωνσταντινούπολη ο αυτοκρατορικός θρόνος είχε μείνει κενός, καθώς τον κατείχε μια γυναίκα, η Ειρήνη η Αθηναία, ο Πάπας Λέων Γ΄ είχε στέψει τον βασιλιά των Λογγοβάρδων και των Φράγκων, Κάρολο, στη Ρώμη, δίνοντάς του τον τίτλο του αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Αργότερα, οι συγγραφείς της κουρίας μπόρεσαν να διατυπώσουν το δόγμα ότι ο Λέων Γ΄, ο πραγματικός συντάκτης του translatio, είχε αποδείξει την εναπόθεσης της εξουσία της Αγίας Έδρας επί της αυτοκρατορίας.

Στην πραγματικότητα, η πρώτη γεωγραφική μεταφορά του imperium είχε πραγματοποιηθεί όταν ο Κωνσταντίνος, παρακινούμενος από στρατηγικούς λόγους, ίδρυσε μια νέα αυτοκρατορική έδρα στο pars Orientis της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στο έδαφος του αρχαίου Βυζαντίου. Η επίσημη πράξη ίδρυσης της νέας πρωτεύουσας πραγματοποιήθηκε στις 11 Μαΐου 330, όταν ο Κωνσταντίνος, ως Pontifex Maximus, χάραξε με τη λόγχη του την ιερή περίμετρο των τειχών. Ωστόσο, αν και το αρχαίο τελετουργικό ίδρυσης είχε τηρηθεί, η Κωνσταντινούπολη είχε πάρει τον δρόμο της για να γίνει Χριστιανική πόλη: δίπλα στους ναούς της παραδοσιακής θρησκείας, χτιζόταν ήδη η εκκλησία της Αγίας Σοφίας.

Αναλαμβάνοντας "τον ρόλο της πολιτικο-θεσμικής συνέχειας της αυτοκρατορικής Ρώμης", η νέα πρωτεύουσα έλαβε τον τίτλο της "νέας Ρώμης από την οικουμενική σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381, Στη συνέχεια, ως αποτέλεσμα της λεηλασίας της Urbe το 410 και της εγκαθίδρυσης της βασιλείας του Οδοάκρου το 476, η Ρώμη και η Ιταλία παρακμάζουν περαιτέρω, με αποτέλεσμα κάθε ουσιαστική πολιτικο-αυτοκρατορική λειτουργία, η οποία είχε εξαφανιστεί στην pars Occidentis, να περάσει στην Κωνσταντινούπολη, όπου η βασιλική συνέχισε να εκπροσωπεί την πολιτική εξουσία σε ολόκληρη την επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. "Η πιο προφανής τυπική πτυχή αυτής της συνέχειας εντοπίζεται στον μόνιμο "ρωμαϊκό" χαρακτήρα του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης ( της πολιτείας (politeia) ή της βασιλείας (basileia) ), όπως αντανακλάται στους επίσημους τίτλους και τις ονομασίες.

Από υλικής άποψης (γεωπολιτικά, αν θέλετε) η ένταξη των Ρώσων στο ρωμαϊκό-χριστιανικό οικουμενικό περιβάλλον έχει εδώ σημασία" - στην πραγματικότητα ήδη πριν από το λεγόμενο "βάπτισμα των Ρώσων" το 988 (το 907, το 911, το 944 και το 971) είχαν συναφθεί συνθήκες μεταξύ Ρώσων πριγκίπων και "Γραικών" αυτοκρατόρων.

Η οθωμανική κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης ξεκίνησε μια διαδικασία που ωρίμασε την ιδέα της Μόσχας ως Τρίτης Ρώμης. Κομβικό γεγονός ήταν, την 1η Ιουνίου 1472, ο γάμος της Ζωής (Σοφίας) Παλαιολογίνας, ανηψιάς και κληρονόμου του τελευταίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ', με τον μεγάλο πρίγκιπα της Μόσχας Ιβάν Γ', ο οποίος θεώρησε νόμιμο να δώσει στον εαυτό του τον αυτοκρατορικό τίτλο του Τσάρου (Car', από το Caesar) και να εισαγάγει το σύμβολο του δικέφαλου αετού.

Ένα άλλο γεγονός ιδιαίτερης σημασίας έλαβε χώρα το 1492, το οποίο σύμφωνα με την καθιερωμένη ρωσική χρονολόγηση αντιστοιχούσε στο έτος 7000 από τη δημιουργία και υποτίθεται ότι σηματοδοτούσε το τέλος του κόσμου. Πράγματι, ήταν ένα μοιραίο έτος, το οποίο εγκαινίασε μια νέα ιστορική εποχή, μεταξύ άλλων επεκτείνοντας την ισχύ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας "Plus ultre" (σύμφωνα με το μότο του Καρόλου Ε΄), έτσι ώστε οι αλλαγές που θα παρήγαγε στη Δυτική Ευρώπη να κάνουν "την ανατολική συνέχεια από τη Δεύτερη στην Τρίτη Ρώμη" να ξεχωρίσει ακόμη περισσότερο. Ωστόσο, το τέλος του κόσμου που περίμεναν οι Ρώσοι δεν πραγματοποιήθηκε, τότε, "αφού το ημερολόγιο έπρεπε να επανιδρυθεί, στήθηκε στη βάση ενός νέου προνοητικού σχεδίου που είχε στο επίκεντρό του τον ρόλο που θα έπρεπε να διαδραματίσει η Μόσχα, μετά την πτώση των άλλων δύο πόλεων της Ρώμης, στο όνομα της αυθεντικής Χριστιανικής κληρονομιάς, της Ορθόδοξης". Ο Μητροπολίτης Μόσχας Ζώσιμος ανακοίνωσε την έναρξη της όγδοης χιλιετίας με τα εξής λόγια: "Περιμένουμε την έλευση του Κυρίου (...) Ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε τη νέα Ρώμη, ο Άγιος Βλαδίμηρος βάπτισε τη Ρωσία, τώρα ο Ιβάν Γ' είναι ο νέος αυτοκράτορας (Ζαρ') Κωνσταντίνος της νέας Κωνσταντινούπολης, της Μόσχας".

Στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, ήταν ο μοναχός Φιλόθεος της μονής Ελεάζαροφ στο Πσκοφ που διατύπωσε τη θεωρία της Μόσχας-Τρίτης Ρώμης. Αν και η "παλιά Ρώμη (velikij Rim)" της αρχαιότητας και η "ελληνική αυτοκρατορία (grečeskoe carstvo)" έχουν χαθεί, - υποστήριζε ο μοναχός από το Πσκοφ - "η ρωμαϊκή αυτοκρατορία (romejskoe carstvo) είναι άφθαρτη, διότι ο Κύριος έχει εγγραφεί [στην απογραφή του Αυγούστου σ.σ.] υπό τη ρωμαϊκή εξουσία (rimskaja vlast')". Η αιωνιότητα της αυτοκρατορίας της Ρώμης, σύμφωνα με το επιχείρημα του Φιλόθεου, δεν διακυβεύεται από την κατάρρευση των αυτοκρατορικών δυνάμεων που προηγήθηκαν ιστορικά της ρωσικής αυτοκρατορικής εξουσίας, αφού η Ρώμη συνεχίζει να ζει στην τρίτη ιστορική της επιφάνεια: τη ρωσική αυτοκρατορία. "Όλες οι χριστιανικές αυτοκρατορίες", έγραψε ο Φιλόθεος στον Βασίλειο Γ΄, Μεγάλο Δούκα Πασών των Ρωσιών, "έχουν τελειώσει (priidoša v konec) και έχουν επανενωθεί (snidošasja) στη μία αυτοκρατορία του ηγεμόνα μας, σύμφωνα με τα προφητικά βιβλία, δηλαδή στη Ρωσική Αυτοκρατορία (roseiskoe carstvo). Δύο Ρώμες έχουν πέσει, αλλά η τρίτη στέκεται σταθερά (stoit) και δεν θα υπάρξει τέταρτη". Οι ίδιες έννοιες επανέρχονται στην επιστολή προς τον τσάρο και μεγάλο πρίγκιπα Ιβάν Βασίλιεβιτς: "Να ξέρετε, Μεγαλειότατε, ευσεβή αυτοκράτορα, ότι όλες οι αυτοκρατορίες της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης έχουν ενωθεί στη μία αυτοκρατορία σας. Είστε ο μοναδικός αυτοκράτορας των Χριστιανών στη γη".

Το 1547, ο Ιβάν Δ΄ ο Τρομερός (Groznyj) στέφθηκε από τον Μητροπολίτη Μόσχας Μακάριο με τον τίτλο "Τσάρος Πασών των Ρωσιών". Μια συνοδική επιστολή που του έστειλε ο Κωνσταντινουπολίτης  Πατριάρχης  του αναγνώρισε το δικαίωμά του "να είναι και να αποκαλείται νόμιμος και ευσεβέστατος αυτοκράτορας, στεφανωμένος και από εμάς νόμιμα και εκκλησιαστικά, αφού, όπως είπαμε, κατάγεται από αυτοκρατορική καταγωγή και αίμα και είναι ωφέλιμος για όλη τη Χριστιανοσύνη". Ο Ιβάν Δ΄ δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην πολιτική σημασία της translatio (μεταφοράς) από την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα: "η Τρίτη Ρώμη του, αν θρησκευτικά κληρονόμησε την οικουμενικότητα της Ορθόδοξης-Βυζαντινής Εκκλησίας, πολιτικά αναλάμβανε τη συνέχιση της πολιτικής οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας".

Η τελική πράξη της διαδικασίας που ξεκίνησε το 1453 έλαβε χώρα πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Ιβάν Δ΄, το 1589, όταν ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίας Β΄ Τρανός επισημοποίησε με διάταγμα τον διορισμό του Μητροπολίτη Ιώβ ως Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσιών. Ο ιδρυτικός χάρτης του Πατριαρχείου, που συντάχθηκε από μια "σύνοδο της μεγάλης ρωσικής και ελληνικής αυτοκρατορίας μας (soborom našego velikogo rosiiskogo i grečeskogo carstvija)", ανέφερε τη Μόσχα ως "αυτοκρατορική πόλη (carstvujuščii grad)" και απευθυνόταν στον νέο τσάρο Φιοντόρ Α' με τα εξής λόγια: "Η μεγάλη ρωσική αυτοκρατορία σας, η Τρίτη Ρώμη, τις ξεπέρασε όλες σε ευσέβεια, και όλες οι ευσεβείς αυτοκρατορίες έχουν συγκεντρωθεί στη δική σας μία αυτοκρατορία, και μεταξύ όλων των Χριστιανών λέγεται ότι είστε ο μόνος Χριστιανός αυτοκράτορας στη γη". Έτσι, η θεωρία της Τρίτης Ρώμης της Μόσχας "συμπεριλήφθηκε (...) σε ένα επίσημο έγγραφο θεμελιώδους σημασίας", το οποίο θα επιβεβαιωνόταν αργότερα στην Κωνσταντινούπολη από τη σύνοδο των Ανατολικών Πατριαρχών.

Ο Φιλόθεος είχε αναφέρει τη Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη και τη Μόσχα όχι ως πολιτικές πρωτεύουσες, αλλά ως τις τρεις έδρες της Ορθόδοξης Χριστιανικής πίστης που διαδέχονταν η μία την άλλη στην πορεία των ιστορικών γεγονότων σε διαφορετικούς χρόνους. Η Ρώμη, η πόλη του μαρτυρίου των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, είχε κατακλυστεί από την αίρεση- η Κωνσταντινούπολη είχε καταρρεύσει επειδή, συμφωνώντας να ενωθεί με τη Λατινική Εκκλησία υπό την εξουσία του Πάπα, είχε αποτύχει στην αποστολή της- όρθια ως το μοναδικό προπύργιο της αληθινής πίστης στεκόταν η Μόσχα.

Παρ' όλα αυτά, η θρησκευτική αντίληψη που διατύπωσε ο μοναχός του Πσκοφ έμελλε να επιφέρει τις "γεωπολιτικές επιπτώσεις" για τις οποίες μίλησε ο Μιχαήλ Αγκούρσκι, σύμφωνα με τον οποίο "η ιδέα της Τρίτης Ρώμης ήταν πρόδρομος εκείνης που ήθελε τη Ρωσία στο κέντρο της παγκόσμιας ανάπτυξης", έτσι ώστε "η ιδέα μιας κεντρικής θέσης της Ρωσίας να γίνει σταδιακά πιο ακριβής, σχεδόν ως επακόλουθο της εδαφικής επέκτασης".

Ούτε θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά: η κεντρικότητα της Ρωσίας - "αυτή η τεράστια ενδιάμεση αυτοκρατορία (Zwischenreich) στην οποία η Ευρώπη, κατά κάποιον τρόπο, ρέει προς την Ασία" - ώθησε τη γεωπολιτική να προσδιορίσει στην καρδιά της ρωσικής επικράτειας εκείνη τη γεωγραφική περιοχή, τη λεγόμενη Heartland (Καρδιογαία), της οποίας ο έλεγχος, σύμφωνα με τον περίφημο τύπο του Mackinder, πρέπει αναγκαστικά να κατακτηθεί από εκείνους που θέλουν να ελέγξουν πολιτικά την Ευρασία και, επομένως, ολόκληρο τον κόσμο.

Εδώ προκύπτει αυθόρμητα η αναλογία μεταξύ της ρωσικής κεντρικής θέσης και της κεντρικής θέσης της Ρώμης - της πρώτης Ρώμης - στην αρχαία Μεσόγειο, όπως και η ταύτιση της αγγλοσαξονικής θαλασσοκρατίας (βρετανική χθες, αμερικανική σήμερα) με το καρχηδονιακό παράδειγμα φαίνεται βάσιμη. Πράγματι, αν για τη Simone Weil η νέα Καρχηδόνα ήταν η Αγγλία, ο Oswald Spengler έβλεπε μια νεοκαρχηδονιακή ταυτότητα στη μεγάλη αγγλοσαξονική δύναμη, φορέα ενός παρόμοιου τύπου Zivilisation: "Αυτός που σκέφτεται μόνο με όρους απλών οικονομικών πλεονεκτημάτων, όπως έκαναν οι Καρχηδόνιοι στη ρωμαϊκή περίοδο και όπως κάνουν σήμερα οι Αμερικανοί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, δεν μπορεί καν να σκεφτεί ως καθαρός πολιτικός ανήρ". Δεν διαφέρει η κρίση ενός από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του εικοστού αιώνα, του Fernand Braudel, για τον οποίο "η Καρχηδόνα, μια νέα πόλη που αναπτύχθηκε "αμερικανικού τύπου" (...) "αμερικανικός" ήταν και ο στοιχειώδης πολιτισμός της, που προτιμά το στερεό από το εκλεπτυσμένο": εδώ, με "απάνθρωπες και τρομερές μορφές αφοσίωσης (...) μια έντονη επιχειρηματική ζωή, την οποία ένας ιστορικός δεν διστάζει να ορίσει ως "καπιταλιστική" στο πνεύμα, συνδυάζεται με μια οπισθοδρομική θρησκευτική νοοτροπία".

Στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα, ένας "μαχητικός γεωπολιτικός", ο Jean Thiriart, επαναπροσδιορίζει τον δυϊσμό που είχε φέρει αντιμέτωπες τη Ρώμη και την Καρχηδόνα: "Το τέλειο μοντέλο της θαλάσσιας αυτοκρατορίας παραμένει η Καρχηδόνα και το τέλειο μοντέλο της ηπειρωτικής αυτοκρατορίας παραμένει η Ρώμη. Ο τιτάνιος αγώνας που διαφαίνεται σήμερα και θα λάβει χώρα τον επόμενο αιώνα θα είναι ο αγώνας για την ηγεμονία μεταξύ μιας δύναμης που κατανέμεται στις θάλασσες και μιας συμπαγούς χερσαίας δύναμης: ο αγώνας μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης", μιας Ευρώπης που στο όραμα του Thiriart αποκτά ευρασιατικές διαστάσεις: από το Βλαδιβοστόκ μέχρι το Δουβλίνο.

Η σύγκρουση που οραματίζεται ο Thiriart, αυτή που σήμερα φέρνει αντιμέτωπη τη νεοκαρχηδονιακή δύναμη με μια Ευρώπη που εκπροσωπείται από τη Μόσχα - τη μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δεν υπόκειται στην ηγεμονία των ΗΠΑ - διαμορφώνεται επομένως ως ένας Καρχηδονιακός Πόλεμος. Ένας τέταρτος Καρχηδονιακός πόλεμος που περιμένει έναν νέο Σκιπίωνα και μια νέα Ζάμα.

[1] L’espressione compare per la prima volta mezzo secolo dopo l’incoronazione di Carlo Magno, nella Vita di Willehad, attribuita ad Anscario (801-865). Cfr. Gian Luca Potestà e Giovanni Vian, Storia del cristianesimo, Il Mulino, p. 151.

[2] Louis Bréhier, Constantin et la fondation de Costantinople, “Revue historique”, 119 (1915), p. 241 ss.

[3] Massimiliano Pavan, Roma, Costantinopoli, Mosca: l’ideologia delle tre Rome, “Il Veltro. Rivista della civiltà italiana”, 1-2, 1984, p. 31.

[4] “nova Roma, propterea quod urbs ipsa sit iunior Roma” (Mansi, Sacrorum conciliorum nova amplissima collectio, Parigi 1899-1927, III, p. 567; cfr. p. 519).

[5] Pierangelo Catalano, Alcuni aspetti del concetto giuridico di imperium populi Romani, “Studi sassaresi”, VIII Cultura iberica e diritto romano, Serie III, Anno Accademico 1980-81, p. 29.

[6] Cfr. I trattati dell’antica Russia con l’Impero romano d’Oriente, a cura di Antonio Carile e Andrej Nikolaevič Sacharov, “L’Erma” di Bretschneider, Roma 2011.

[7] Pierangelo Catalano, Alcuni aspetti del concetto giuridico di imperium populi Romani, cit., p. 38.

[8] Massimiliano Pavan, op. cit., p. 40.

[9] In Pamjatniki drevnerusskogo kanoničeskago prava, I, St-Peterburg 1908, pp. 795 ss.

[10] V. Malinin, Starec Eleazarova monastyria Filofei i ego poslanija, Kiev 1901, Suppl. p. 43.

[11] V. Malinin, op. cit., Suppl. pp. 41, 45.

[12] V. Malinin, op. cit., Suppl., pp. 50a, 54a s.

[13] “τοῦ εἶναι ϰαὶ ὀνομάζεσθαι αὐτὸν εἰς βασιλέα νόμιμον ϰαὶ εὐσεβέστατον, ἐστεμμένον ϰαὶ παρʹ ἡμῶν νομίμως ἅμα ϰαὶ ἐϰϰληστιϰῶς. ἐπεὶ ἐϰ γένους ϰατάγεται ϰαὶ αἵματος βασιλιϰοῦ, ὡς εἴπομεν, ϰαὶ παντὶ συμφέρει τῷ χριστιανισμῷ” (W. Regel, Analecta Byzantino-Russica, Petropoli 1891, p. 72).

[14] Massimiliano Pavan, op. cit., p. 41.

[15] Sobranie gosudarstvennych gramot i dogovorov, Moskva 1819, p. 95 s.

[16] Pierangelo Catalano, Fine dell’Impero romano? Un problema giuridico-religioso, “Religioni e Civiltà”, 1982, p. 113.

[17] Mikhail Agursky, La Terza Roma. Il nazionalbolscevismo in Unione Sovietica, Il Mulino, Bologna 1989, p. 24.

[18] Mikhail Agursky, op. cit., ibidem.

[19] Mikhail Agursky, op. cit., ibidem.

[20] “(…) jenem ungeheuren Zwischenreiche, wo Europa gleichsam nach Asien zurückfliesst” (Friedrich Nietzsche, Jenseits von Gut und Böse, VI, 208).

[21] “Who rules East Europe commands the Heartland: who rules the Heartland commands the World-Island: who rules the World-Island commands the World”. World-Island (“Isola mondo”) è l’espressione coniata da Mackinder per indicare il complesso continentale costituito da Eurasia ed Africa.

[22] “La causa principale della debolezza di Hitler è che egli applica i procedimenti immancabilmente riusciti a Roma dopo la vittoria di Zama, quando non ha ancora vinto Cartagine, cioè l’Inghilterra” (Simone Weil, Sulla Germania totalitaria, Adelphi, Milano 1990, p. 246).

[23] Oswald Spengler, Il tramonto dell’Occidente, Longanesi, Milano 1957, p. 1374.

[24] Fernand Braudel, Il Mediterraneo. Lo spazio la storia gli uomini le tradizioni, Bompiani, Milano 2007, p. 73.

[25] Fernand Braudel, op. cit., p. 79.

[26] Yannick Sauveur, Jean Thiriart, il geopolitico militante, Edizioni all’insegna del Veltro, Parma 2021.

[27] Jean Thiriart, USA: un empire de mercantis, “La Nation Européenne”, 21, ottobre 1967; trad. it.: USA: un impero di mercanti, “Eurasia”, 2/2018. E ancora, nel 1982: “Roma dovette distruggere Cartagine. Nel Mediterraneo non c’era posto per due potenze. Noi dovremo scacciare gli Americani dal Mediterraneo. (…) Il Mediterraneo deve diventare un mare chiuso, una sorta di grande lago” (Jean Thiriart, Entretien accordé à Bernardo-Gil Mugurza [rectius: Mugarza] (1982), in: Le prophète de la grande Europe, Jean Thiriart, Ars Magna, 2018, p. 96).

[28] Jean Thiriart, L’Impero euro-sovietico da Vladivostok a Dublino, Edizioni all’insegna del Veltro, Parma 2018.

μετάφραση Ρήγας Ακραίος
από εδώ:
https://www.eurasia-rivista.com/la-terza-roma-e-la-quarta-guerra-punica/