Ο παράγοντας του χάους στην ειδική στρατιωτική επιχείρηση

Οι πιο προσεκτικοί συμμετέχοντες στο ουκρανικό μέτωπο σημειώνουν την ιδιαιτερότητα αυτού του πολέμου: ο παράγοντας του χάους έχει αυξηθεί πάρα πολύ. Αυτό ισχύει για όλες τις πλευρές της SMO, τόσο για τις ενέργειες και τις στρατηγικές του εχθρού όσο και για τη δική μας διοίκηση, για τον δραματικά αυξημένο ρόλο της τεχνολογίας (μη επανδρωμένα αεροσκάφη και αεροσκάφη κάθε είδους) και για την έντονη διαδικτυακή πληροφοριακή υποστήριξη, όπου είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνει κανείς το πλασματικό από το πραγματικό. Πρόκειται για έναν πόλεμο του χάους. Είναι καιρός να επανεξετάσουμε αυτή τη θεμελιώδη έννοια.

Το χάος σύμφωνα με τους Έλληνες

Αν η λέξη χάος είναι ελληνική, η έννοιά της πρέπει να είναι αρχικά ελληνική, να συνδέεται με τη σημειολογία και τον μύθο, άρα και με τη φιλοσοφία.

Η ίδια η ρίζα της λέξης "χάος" είναι "κενό", "χασμουρητό", δηλαδή ένας κενός τόπος που βρίσκεται μεταξύ δύο πόλων, συχνότερα μεταξύ Ουρανού και Γης. Μερικές φορές (στον Ησίοδο) ανάμεσα στη Γη και τα Τάρταρα, δηλαδή την περιοχή κάτω από την Κόλαση (Άδης).

Μεταξύ Ουρανού και Γης βρίσκεται ο αέρας, γι' αυτό και σε ορισμένα μεταγενέστερα συστήματα φυσικής φιλοσοφίας το χάος ταυτίζεται με τον αέρα.

Με αυτή την έννοια, το χάος αντιπροσωπεύει την αδόμητη περιοχή της σχέσης μεταξύ οντολογικών και περαιτέρω κοσμογονικών πολώσεων. Στη θέση του χάους εμφανίζεται η τάξη (η αρχική σημασία της λέξης κόσμος (ελληνικά στο κείμενο) είναι η ομορφιά, η αρμονία, η τάξη). Η τάξη είναι μια δομημένη σχέση μεταξύ των πολικοτήτων.

Το ερωτικό-ψυχικό σύμπαν

Στο μύθο, ο Έρωτας ή/και η Ψυχή εμφανίζονται (γίνονται, αναδύονται) στην περιοχή που προηγουμένως κατείχε το χάος. Ο Έρωτας είναι το παιδί της πληρότητας (Πόρος, ουρανός) και της φτώχειας (Πενία, γη) στον Πύρωνα του Πλάτωνα. Ο Έρωτας ενώνει τα αντίθετα και τα χωρίζει. Παρομοίως, η Ψυχή(Psyche στο κείμενο), η ψυχή, στέκεται μεταξύ του νου, του πνεύματος, από τη μια πλευρά, και του σώματος, της ύλης, από την άλλη. Φτάνουν στον τόπο όπου προηγουμένως βασίλευε το χάος, το οποίο εξαφανίζεται, υποχωρεί, εξαφανίζεται, διαπερνιέται από τις ακτίνες της νέας δομής. Είναι η δομή μιας ερωτικής - ψυχικής! - τάξης.

Το χάος είναι λοιπόν ο αντίποδας της αγάπης και της ψυχής. Όπου δεν υπάρχει αγάπη, βασιλεύει το χάος, αλλά ταυτόχρονα, ακριβώς στον τόπο του χάους -στην ίδια τη ζώνη του είναι- γεννιέται ο κόσμος. Υπάρχει λοιπόν μια σημασιολογική αντίφαση και μια τοπολογική συγγένεια μεταξύ του χάους και των αντιπόδων του: της τάξης, του έρωτα, της ψυχής. Καταλαμβάνουν τον ίδιο τόπο, τον μεσαίο τόπο. Η Ντάρια έχει ονομάσει αυτόν τον χώρο "μεταφυσικό σύνορο" και τον έχει θεματοποιήσει σε διαφορετικούς ορίζοντες στα πρόσφατα γραπτά και τις ομιλίες της. Μεταξύ του ενός και του άλλου υπάρχει μια "γκρίζα ζώνη" στην οποία πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες κάθε δομής. Αυτό εννοούσε ο Νίτσε, ότι δηλαδή "μόνο όποιος φέρνει το χάος στην ψυχή του είναι σε θέση να γεννήσει ένα αστέρι που χορεύει". Το αστέρι στον Πλάτωνα, και στη συνέχεια σε πολλούς άλλους, είναι το πιο αντιφατικό σύμβολο της ανθρώπινης ψυχής.

Το χάος στον Οβίδιο

Η δεύτερη έννοια, την οποία μπορεί ήδη να μαντέψει κανείς από τους Έλληνες, αλλά η οποία δεν περιγράφεται από αυτούς πολύ αυστηρά, βρίσκεται στον Οβίδιο. Στις  Μεταμορφώσεις ορίζει το χάος με τους εξής όρους: μια ακατέργαστη και αδιαίρετη μάζα (rudis indigestaque moles) που αποτελείται από σπόρους πραγμάτων κακώς συνδυασμένων και σε πόλεμο μεταξύ τους (non bene iunctarum discordia semina rerum), η οποία δεν έχει άλλη ιδιότητα από την αδρανή βαρύτητα (nec quicquam nisi pondus iners). Αυτός ο ορισμός είναι πολύ πιο κοντά στο χώρα (ελληνικά στο κείμενο) του Πλάτωνα, "δοχείο του γίγνεσθαι", παρά στο αρχικό χάος, και συντονίζεται με την έννοια της ύλης. Είναι η ανάμειξη των στοιχείων που τονίζεται σε αυτή τη χαοτική ύλη. Και αυτό -το αντίθετο της τάξης και της αρμονίας, εξ ου και η διχόνοια του Οβιδίου- είναι η έχθρα, η οποία παραπέμπει στον Εμπεδοκλή και στους κύκλους του έρωτας (φιλότης)/πόλεμος, έχθρα (νεῖκος). Το χάος ως έχθρα αντιτίθεται και πάλι στην αγάπη, φιλία- αλλά εδώ η έμφαση δεν δίνεται στο κενό, αλλά στην απόλυτη αλλά ανούσια και ανοργάνωτη πληρότητα, εξ ου και η "αδρανής βαρύτητα" του Οβιδίου.

Οι ελληνικές και ελληνορωμαϊκές έννοιες αντιπαραθέτουν το χάος στην τάξη εξίσου, αλλά το κάνουν με διαφορετικό τρόπο.  Αρχικά (για τους πρώτους Έλληνες) πρόκειται μάλλον για ένα κενό ελαφρύ σαν τον αέρα, του οποίου ο δυσοίωνος χαρακτήρας αποκαλύπτεται στο χαίνον στόμα ενός επιτιθέμενου λιονταριού ή στην ενατένιση μιας απύθμενης αβύσσου. Στον Ρωμαϊκό Ελληνισμό έρχεται στο προσκήνιο η ιδιότητα της βαρύτητας και του μείγματος. Αντί για αέρα, πρόκειται για νερό ή ακόμη και για μαύρη και κόκκινη ηφαιστειακή λάβα που βράζει.

Το χάος στις απαρχές της κοσμογονίας

Η κοσμογονία και ενίοτε η θεογονία της ελληνορωμαϊκής θρησκείας ξεκινούν με αυτή την περίπτωση, με το χάος. Ο Θεός δημιουργεί τάξη μέσα από το χάος. Το χάος είναι αρχέγονο, αλλά ο Θεός είναι πιο αρχέγονος, κατασκευάζοντας το σύμπαν από τον εαυτό και το μη εαυτό. Εξάλλου, αν ο Θεός είναι μια αιώνια κατάφαση, μπορεί κανείς να έχει και μια αιώνια άρνηση. Η σχέση μεταξύ των δύο μπορεί να είναι δύο ειδών: χάος ή τάξη. Η ακολουθία μπορεί να είναι η μία ή η άλλη: αν υπάρχει χάος τώρα, θα υπάρξει τάξη στο μέλλον. Αν υπάρχει τάξη τώρα, πιθανώς θα επιδεινωθεί στο μέλλον και ο κόσμος θα βυθιστεί στο χάος, και τότε ο Θεός θα αποκαταστήσει την τάξη και ούτω καθεξής σε μια περίοδο- εξ ου και η θεωρία των κοσμικών κύκλων, που διατυπώνεται σαφώς στον "Πολιτικό" του Πλάτωνα, αλλά αναπτύσσεται πληρέστερα στον Ινδουισμό και τον Βουδισμό- εξ ου και η συνεχής εναλλαγή των εποχών πολέμου/ερωτικής ζωής του Εμπεδοκλή.

Στον Ησίοδο, η κοσμογονία αρχίζει με το χάος. Στον Φερεκύδη με την τάξη (Ζας, Δίας). Ο χρόνος μπορεί να μετράται από το πρωί, όπως οι Ιρανοί, ή από το βράδυ, όπως οι Σημίτες. Το χάος δεν αντιτίθεται στον θεό, αντιτίθεται στον κόσμο του θεού.

Όσο δεν υπάρχει τάξη, η Γη δεν ξέρει ότι είναι η Γη. Επειδή δεν έχει καθοριστεί καμία απόσταση. Και έτσι συγχωνεύεται με το χάος. Η Γη γίνεται Γη όταν ο Ουρανός της ζητάει να τον παντρευτεί και της δίνει ένα γαμήλιο πέπλο. Είναι ο Κόσμος ( cosmos στο κείμενο ), η διακόσμηση πίσω από την οποία κρύβεται το χάος. Έτσι είναι και για τον Φερεκύδη  - στον συναρπαστικό πατριαρχικό φιλοσοφικό του μύθο.

Το χάος εξαφανίζεται στον χριστιανισμό - αλλά tohu va bohu

Στον χριστιανισμό, το χάος εξαφανίζεται. Ο χριστιανισμός γνωρίζει μόνο έναν Θεό και τη δημιουργία του, δηλαδή την τάξη, την ειρήνη. Κάποτε "η γη ήταν αόρατη και άδεια και σκοτάδι πάνω από την άβυσσο"[1] (תֹ֙הוּ֙ וָבֹ֔הוּ וְחֹ֖שֶׁךְ עַל-פְּנֵ֣י תְהֹ֑ום ). Η εβραϊκή λέξη tohu σημαίνει ακριβώς κενό, απουσία, και ταιριάζει καλά με την ελληνική έννοια του χάους. Ήδη σε αυτή την πρόταση, με την οποία αρχίζει το πρώτο τμήμα της Παλαιάς Διαθήκης, το tohu αναφέρεται δύο φορές, κάτι που χάνεται εντελώς στη μετάφραση - την πρώτη φορά αποδίδεται "χωρίς θέα", και τη δεύτερη φορά στον πληθυντικό (עַל-פְּנֵ֣י תְהֹ֑ום) στον συνδυασμό "πάνω από την άβυσσο", κυριολεκτικά "πάνω από το πρόσωπο του τόχου"). Η λέξη bohu (בֹ֔הוּ) στο συνδυασμό tohu va bohu (תֹ֙הוּ֙ וָבֹ֔הוּ) δεν χρησιμοποιείται πλέον στη Βίβλο (εκτός από το Ησαΐας 34:11), το οποίο απλώς παραθέτει την έκφραση από την αρχή της Γένεσης. Έτσι, κυριολεκτικά, "η γη ήταν χάος"  και "σκοτάδι στο πρόσωπο του χάους". Με την ελληνική έννοια, θα μπορούσε κανείς να πει ότι "η γη ήταν κρυμμένη από το χάος", το οποίο την εμπόδιζε να δει (τον Ουρανό, που δημιουργήθηκε στην πρώτη γραμμή της Γένεσης) ότι η γη ήταν η γη.

Εδώ ο Θεός δημιουργεί σαφώς όχι από το χάος, αλλά από το τίποτα. Και δημιουργεί ταυτόχρονα ένα καθαρό πνεύμα (τον Ουρανό) και μια σκοτεινή σάρκα (τη Γη). Το χάος είναι αυτό που στέκεται ανάμεσά τους, αυτό που κρύβει την πραγματική τους σχέση.

Ο άνθρωπος βρίσκεται στη θέση του σύμπαντος. Μην γλιστρήσει στην άβυσσο

Η υπόλοιπη διαδικασία της δημιουργίας μετατρέπει ήδη το χάος σε σύμπαν. Το Πνεύμα του Θεού, που αιωρείται πάνω από τα νερά, οικοδομεί την τάξη στη θέση της αταξίας. Έτσι εμφανίζονται τα φωτεινά σώματα, τα φυτά, τα ζώα, οι άνθρωποι και τα ψάρια- ωστόσο, αυτή η κοσμογονική πράξη δεν ενδιέφερε ιδιαίτερα τους Εβραίους (σε αντίθεση με τους Έλληνες), η θρησκεία τους ασχολήθηκε με έναν ήδη δημιουργημένο κόσμο (το σύμπαν (cosmos στο κείμενο) ), ο οποίος έπρεπε να οικοδομήσει μια σωστή σχέση με τον Θεό Δημιουργό μέσω του ανθρώπου. Ο άνθρωπος βρισκόταν στη θέση του χάους. Μπορούσε να γλιστρήσει στην άβυσσο του Αβαδδών* [2] ή να ανέλθει στον ουρανό, όπως ο Ηλίας. Στο βιβλίο του Ιώβ (28:22), ο Αβαδδών -όπως και η γη, η Χθονία (Chthonia στο κείμενο), στον Φερεκύδη- αναφέρεται στο πλαίσιο του πέπλου. Το πέπλο είναι το σύμπαν( cosmos στο κείμενο ). Ο άνθρωπος είναι ο κόσμος, αλλά βασίζεται στο χάος. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά η εβραϊκή και η μεταγενέστερη χριστιανική θεολογία δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ στο χάος. Εδώ τα πάντα προσωποποιούνται και ακόμη και ο εχθρός του ανθρώπου, ο διάβολος, δεν είναι ένα διαμορφωμένο στοιχείο, αλλά η ξεχωριστή προσωπικότητα ενός έκπτωτου αγγέλου. Στη χριστιανική εποχή, το χάος υποχωρεί στην περιφέρεια, ακολουθώντας σε πολλά σημεία τον Ιουδαϊσμό, ιδίως τον μεταγενέστερο Ιουδαϊσμό.

Αέριο: το χάος των Ολλανδών αλχημιστών

Υπήρχε ένα ορισμένο ενδιαφέρον για το χάος κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, ιδίως μεταξύ των αλχημιστών. Έτσι, η λέξη "αέριο" (gas) προέρχεται από τον Ολλανδό αλχημιστή Vanee Helmont, ο οποίος την αντιλαμβανόταν ως την "αέρια κατάσταση της ύλης" και, στα ολλανδικά, ως "χάος". Με αυτή την πιο πεζή μορφή, το χάος-αέριο βρίσκει θέση στη σύγχρονη χημεία και φυσική, αλλά έχει ελάχιστη σχέση με τη μεγαλειώδη κοσμογονική και ακόμη και οντολογική αντίληψη της αρχαίας μεταφυσικής.

Χάος: η μη αναγνωρισμένη ουσία του υλισμού

Ένα νέο κύμα γοητείας για το χάος είναι ήδη παρόν στον 20ό αιώνα. Με την αυξανόμενη εστίαση στον προχριστιανικό, ιδίως τον ελληνορωμαϊκό, πολιτισμό, ανακαλύφθηκαν εκ νέου πολλές αρχαίες θεωρίες και έννοιες. Μεταξύ αυτών ήταν και η σύνθετη έννοια του χάους, η οποία προσέφερε μια κοσμογονική κίνηση σκέψης πολύ διαφορετική από τη δημιουργική αφήγηση του χριστιανισμού, στην αντιστροφή της οποίας βασίζεται η σύγχρονη υλιστική επιστήμη. Είδαμε πόσο κοντά ήταν η πρώτη ερμηνεία του χάους στην ύλη, και είναι ακόμη παράξενο ότι οι υλιστές διστάζουν επί μακρόν να το δουν, παρά το γεγονός ότι οι παραλληλισμοί μεταξύ των ιδεών για την ύλη και το χάος είναι εντυπωσιακά σύμφωνες και παρόμοιες. Ωστόσο, παρά τη γοητεία που ασκεί το χάος, δεν έχουν εξαχθεί ολοκληρωμένα συμπεράσματα σχετικά με αυτή την ερμηνεία του υλισμού, και η μελέτη του χάους βρίσκεται στο περιθώριο της φιλοσοφίας.

Μη προβλεψιμότητα

Στη φυσική, η θεωρία του χάους άρχισε να διαμορφώνεται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα μεταξύ εκείνων των επιστημόνων που ασχολήθηκαν κυρίως με καταστάσεις μη ισορροπίας, μη γραμμικές διαδικασίες, μη ολοκληρώσιμες εξισώσεις και αποκλίνουσες σειρές. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι φυσικές και μαθηματικές επιστήμες διέκριναν ένα ολόκληρο τεράστιο πεδίο που δεν προσφερόταν για κλασικά μοντέλα υπολογισμού. Αυτό μπορεί να ονομαστεί γενικά "απρόβλεπτη κατάσταση". Ένα παράδειγμα τέτοιας απρόβλεπτης κατάστασης είναι η διακλάδωση: μια κατάσταση μιας διαδικασίας (π.χ. η κίνηση ενός σωματιδίου) η οποία, με τον ίδιο βαθμό πιθανότητας σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, μπορεί να ρέει είτε προς μια κατεύθυνση είτε προς μια εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Αν η κλασική επιστήμη εξηγούσε μια τέτοια κατάσταση με την ανεπαρκή κατανόηση της διαδικασίας ή τη γνώση των συνολικών παραμέτρων της λειτουργίας του συστήματος, η έννοια της διακλάδωσης θα πρότεινε να θεωρηθεί μια τέτοια κατάσταση ως επιστημονικό γεγονός και να προχωρήσουμε σε νέες διατυπώσεις και μεθόδους υπολογισμού, οι οποίες αρχικά θα επέτρεπαν τέτοιες καταστάσεις και γενικά θα στηρίζονταν ακριβώς σε αυτές. Αυτό επιλύθηκε είτε μέσω της αναφοράς στον πιθανολογικό λογισμό, στη modal logic, στην κατασκευή ενός 10διάστατου μοντέλου του φύλλου-κόσμου (στη θεωρία των υπερχορδών), στη συμπερίληψη ενός μη αναστρέψιμου διανύσματος χρόνου στο πλαίσιο μιας φυσικής διαδικασίας (αντί ως απόλυτου Νευτώνιου χρόνου ή ακόμη και με τη συμπερίληψη του χρόνου στο τετραδιάστατο σύστημα του Αϊνστάιν). Όλη αυτή η περιοχή είναι αυτό που, στη σύγχρονη φυσική, μπορεί να ονομαστεί "χάος". Στην περίπτωση αυτή, το "χάος" δεν αναφέρεται σε συστήματα που δεν μπορούν να υπολογιστούν με κανέναν τρόπο και στα οποία δεν υπάρχει κανένα μοντέλο. Το χάος μπορεί να υπολογιστεί, να επηρεαστεί, να εξηγηθεί και να μοντελοποιηθεί, όπως όλες οι άλλες φυσικές διαδικασίες, αλλά μόνο με τη βοήθεια πιο πολύπλοκων μαθηματικών κατασκευών, πράξεων και ειδικών μεθόδων.

Καταπολέμηση του χάους χωρίς οικοδόμηση τάξης

Μπορούμε να ορίσουμε ολόκληρο το πεδίο της έρευνας των χαοτικών διαδικασιών (όπως το αντιλαμβάνονται οι σύγχρονοι φυσικοί) ως την αναζήτηση της κυριαρχίας του χάους. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι δεν πρόκειται για την κατασκευή ενός σύμπαντος από το χάος. Είναι μάλλον το αντίθετο: η κατασκευή του χάους από τα απομεινάρια, από τα ερείπια του χώρου. Το χάος δεν έπρεπε να εξαλειφθεί, αλλά να κατανοηθεί και εν μέρει να εμβαθυνθεί. Να ελεγχθεί και να μετριαστεί, όχι να κατακτηθεί- και καθώς το επίπεδο του χάους δεν ήταν καθόλου προχωρημένο παντού, το χάος έπρεπε επίσης να προκληθεί τεχνητά, ωθώντας μια παρακμάζουσα ορθολογιστική τάξη προς αυτό. Έτσι, η μελέτη του χάους απέκτησε ένα είδος ηθικής διάστασης: η μετάβαση σε χαοτικά συστήματα και η τέχνη της διαχείρισής τους εκλαμβάνονταν ως ένδειξη προόδου - επιστημονικής, τεχνικής και, αργότερα, κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής.

Η νέα δημοκρατία ως κοινωνικό χάος

Από τη θεμελιώδη φυσική και τη φιλοσοφία του μύθου, οι θεωρίες του χάους μετακινούνταν πλέον σταδιακά στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Ενώ η κλασική δημοκρατία προϋπέθετε ένα ιεραρχικό σύστημα που βασιζόταν αποκλειστικά στις αποφάσεις της πλειοψηφίας, η νέα δημοκρατία επεδίωκε να εκχωρήσει όσο το δυνατόν περισσότερη εξουσία στα άτομα. Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε μια χαοτική κοινωνία και αλλάζει τα κριτήρια για την πολιτική πρόοδο. Αντί να την διατάσσουν, οι προοδευτικοί αναζητούν νέες μορφές ελέγχου - και αυτές οι νέες μορφές απομακρύνονται ολοένα και περισσότερο από τις κλασικές ιεραρχίες και ταξινομήσεις και συγκλίνουν σταδιακά με τα παραδείγματα της νέας φυσικής με την προτεραιότητα που δίνει στη μελέτη της σφαίρας του χάους.

Μετανεωτερικότητα: το χάος επιτίθεται

Στον πολιτισμό, οι εκπρόσωποι του μεταμοντερνισμού και του κριτικού ρεαλισμού το αγκάλιασαν και άρχισαν με ενθουσιασμό να εφαρμόζουν τις φυσικές θεωρίες στην κοινωνία. Στην περίπτωση αυτή, υπήρξε μια στροφή από το κβαντικό μοντέλο, που δεν προβάλλεται στην κοινωνία, στη συνέργεια και τη θεωρία του χάους. Η κοινωνία στο εξής δεν χρειαζόταν να δημιουργήσει κανένα κανονιστικό ιεραρχικό σύστημα, μεταβαίνοντας σε μια δικτυακή αρχή - στην έννοια του ριζώματος (Deleuze/Guattari). Το μοντέλο συνίστατο σε καταστάσεις στις οποίες οι ψυχικά ασθενείς έπαιρναν την εξουσία πάνω στους γιατρούς των κλινικών και έχτιζαν τα δικά τους συστήματα απελευθέρωσης. Σε αυτό, οι προοδευτικοί είδαν το ιδανικό μιας "ανοιχτής κοινωνίας", γενικά απαλλαγμένης από αυστηρούς κανόνες και νόμους, που αλλάζει τις συμπεριφορές της σύμφωνα με καθαρά τυχαίες παρορμήσεις. Η διχασμός θα γινόταν μια τυπική κατάσταση και η γενική απρόβλεπτη συμπεριφορά των σχιζοειδών μαζών θα ενσωματωνόταν σε πολύπλοκες μη γραμμικές θεωρίες. Τέτοιες μάζες θα μπορούσαν να ελέγχονται, όμως όχι άμεσα, αλλά μάλλον έμμεσα, μετριάζοντας τις φαινομενικά αυθόρμητες, μα στην πραγματικότητα αυστηρά προκαθορισμένες σκέψεις, επιθυμίες και παρορμήσεις τους. Η δημοκρατία ήταν πλέον συνώνυμο του χάους. Οι μάζες δεν επέλεγαν απλώς την τάξη, αλλά την ανέτρεπαν, οδηγώντας την υπόθεση στην απόλυτη αταξία.

Ειρηνοποίηση και εσωτερίκευση του χάους

Ερχόμαστε έτσι στη σύνδεση μεταξύ χάους και πολέμου. Οι προοδευτικοί απορρίπτουν παραδοσιακά τον πόλεμο, επιμένοντας στην ιστορικά αμφίβολη θέση ότι "οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους". Αν η δημοκρατία συνδέεται εγγενώς με την υπονόμευση της κανονιστικότητας και της τάξης, της ιεραρχίας και της κοσμικής οργάνωσης της κοινωνίας, τότε αργά ή γρήγορα η ιστορία θα οδηγήσει τη δημοκρατία στο απόλυτο χάος (αυτό ακριβώς πίστευαν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, αποδεικνύοντας πειστικά ότι είναι λογικά αναπόφευκτο). Έτσι, η κατάργηση των κρατών, ακολουθώντας την ειρηνιστική αντίληψη ότι ο πόλεμος είναι εγγενές μέρος του κράτους, θα έπρεπε να οδηγήσει στην παγκόσμια ειρήνη (la paix universelle), αφού de facto και de jure θα εξαφανίζονταν οι νόμιμες περιπτώσεις πολέμου. Ωστόσο, τα κράτη έχουν τη λειτουργία της εναρμόνισης του χάους και για το σκοπό αυτό εκτονώνουν μερικές φορές την καταστροφική τους ενέργεια  προς τα έξω, προς τον εχθρό. Έτσι, ο πόλεμος στο εξωτερικό συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης στο εσωτερικό.

Αλλά όλα αυτά συμβαίνουν στην κλασική δημοκρατία - και κυρίως στις ρεαλιστικές θεωρίες. Η νέα δημοκρατία απορρίπτει την πρακτική της εξωτερίκευσης της σκοτεινής πλευράς του ανθρώπου στο πλαίσιο της εθνικής κινητοποίησης. Οι πιο υπεύθυνοι φιλόσοφοι (όπως ο Ούλριχ Μπεκ, για παράδειγμα) προτείνουν αντίθετα την εσωτερίκευση του εχθρού, την τοποθέτηση του Άλλου μέσα στον εαυτό. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια έκκληση στην κοινωνική σχιζοφρένεια (στο πνεύμα των Deleuze και Guattari), σε μια διάσπαση της συνείδησης. Αν η δημοκρατία γίνεται χάος, ο κανονιστικός πολίτης αυτής της δημοκρατίας γίνεται ένα χαοτικό άτομο. Δεν κινείται προς ένα νέο σύμπαν- αντιθέτως, αποβάλλει τα απομεινάρια του σύμπαντος, τις ταξινομίες και την τάξη - συμπεριλαμβανομένου του φύλου, της οικογένειας, του ορθολογισμού, των ειδών κ.λπ. έξω από τον εαυτό του μόνιμα- μονίμως εκτός εαυτού - . Γίνεται φορέας του χάους, αλλά - σε αντίθεση με τη φόρμουλα του Νίτσε - για τους προοδευτικούς η πράξη της γέννησης ενός "αστέρα που χορεύει" είναι ταμπού- εκτός αν πρόκειται για στριπτιτζάδικο, το Χόλιγουντ ή το Μπρόντγουεϊ. Ο σχιζοφρενής πολίτης δεν πρέπει να χτίσει ένα νέο σύμπαν με οποιοδήποτε πρόσχημα: δεν είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο το παλιό κερδήθηκε τόσο δύσκολα. Η δημοκρατία του χάους είναι μετα-τάξη, μετα-κόσμος. Καταστρέφοντας το παλιό, δεν προτείνει κανείς να οικοδομήσει κάτι νέο, αλλά να βυθιστεί στην ηδονή της παρακμής, να υποκύψει στη γοητεία των ερειπίων, των χαλασμάτων, των  θρύψαλων και των θραυσμάτων. Εδώ, στα κατώτερα επίπεδα του εκφυλισμού και της υποβάθμισης, ανοίγονται νέοι ορίζοντες μεταμόρφωσης και μετασχηματισμού. Αφού δεν υπάρχει πλέον ιεραρχία μεταξύ ευτελείας και ηρωισμού, ηδονής και πόνου, ευφυΐας και ηλιθιότητας, αυτό που μετράει είναι η ίδια η ροή, η ύπαρξη σε αυτήν, η κατάσταση σύνδεσης με το δίκτυο, με το ρίζωμα. Εδώ τα πάντα είναι δίπλα-δίπλα και ταυτόχρονα απείρως μακριά.

Σχιζοφρένεια

Με αυτόν τον τρόπο, ο πόλεμος δεν εξαφανίζεται, αλλά τοποθετείται μέσα στο άτομο. Το χαοτικό άτομο κάνει πόλεμο με τον εαυτό του, επιδεινώνει τη διάσπαση. Ετυμολογικά, σχιζοφρένεια σημαίνει "τεμαχισμός", "κοπή", "διαμελισμός" της συνείδησης. Ο σχιζοφρενής, αν και εξωτερικά ειρηνικός, ζει σε μια κατάσταση βίαιης ρήξης. Επιτρέπει στον πόλεμο να εισέλθει. Έτσι δικαιολογείται με μια νέα τροπή η υπόθεση του Τόμας Χομπς για τη "φυσική κατάσταση" της ανθρωπότητας, που περιγράφεται από τον συγγραφέα ως χάος και πόλεμος όλων εναντίον όλων. Μόνο που δεν πρόκειται για μια αρχική "φυσική" κατάσταση, αλλά για μια μεταγενέστερη, η οποία δεν προηγείται της δημιουργίας ιεραρχικών κοινωνιών και κρατών, αλλά ακολουθεί την κατάρρευσή τους. Είδαμε ότι το χάος είναι το αντίθετο του σύμπαντος, όπως ακριβώς η εχθρότητα είναι το αντίθετο της αγάπης στον Εμπεδοκλή. Είδαμε επίσης ότι ο έρως και το χάος ήταν εναλλακτικές λύσεις του τόπου της μεγάλης μέσης οδού. Έτσι: το χάος είναι πόλεμος, αλλά όχι κάθε πόλεμος, γιατί ακόμη και η δημιουργία της τάξης είναι πόλεμος, βία, δαμάζοντας τα στοιχεία και βάζοντάς τα σε τάξη- το χάος είναι ένας ιδιαίτερος πόλεμος, ένας ολοκληρωτικός πόλεμος, ο οποίος διεισδύει βαθιά, είναι ένας σχιζοειδής πόλεμος, ο οποίος αιχμαλωτίζει ολόκληρο τον άνθρωπο στον ριζωματικό του ιστό.

Ο ολοκληρωτικός πόλεμος ως πόλεμος του χάους 

Αυτός ο σχιζοφρενικός ολοκληρωτικός πόλεμος δεν έχει σαφώς καθορισμένη επικράτεια. Ένα ιπποτικό τουρνουά ήταν δυνατό μόνο αφού είχε οριοθετηθεί ο χώρος. Οι κλασικοί πόλεμοι είχαν θέατρα πολέμου και πεδία μάχης. Πέρα από αυτά τα όρια υπήρχε χώρος. Στο χάος είχαν οριστεί αυστηρά καθορισμένες ζώνες ειρήνης. Ο σύγχρονος πόλεμος της χαοτικής δημοκρατίας δεν γνωρίζει όρια. Διεξάγεται παντού μέσω δικτύων υπολογιστών, μη επανδρωμένων αεροσκαφών και των ψυχικών καταστάσεων των μπλόγκερ που αφήνουν να διαφανεί η υποκείμενη διαίρεση.

Ο σύγχρονος πόλεμος είναι εξ ορισμού ένας πόλεμος του χάους. Εδώ είναι που μπαίνει η έννοια της διχόνοιας, της "εχθρότητας", την οποία βρίσκουμε στον Οβίδιο και η οποία ενυπάρχει σε ορισμένες μάλλον αρχαίες ερμηνείες του χάους. Το χάος βασίζεται ακριβώς στην έχθρα - και όχι στην έχθρα ορισμένων εναντίον άλλων, αλλά όλων εναντίον όλων, και ο σκοπός του πολέμου του χάους δεν είναι η ειρήνη ή μια νέα τάξη, αλλά η εμβάθυνση της έχθρας μέχρι τα τελευταία στρώματα της ανθρώπινης προσωπικότητας. Ένας τέτοιος πόλεμος επιδιώκει να στερήσει από τον άνθρωπο τη σύνδεσή του με τον σύμπαν( cosmos στο κείμενο ) και, με τον τρόπο αυτό, να του στερήσει τη δημιουργική δύναμη να δημιουργήσει ένα νέο σύμπαν( cosmos στο κείμενο ), τη γέννηση ενός νέου άστρου.

Αυτή είναι η δημοκρατική φύση του πολέμου. Δεν διεξάγεται τόσο από κράτη όσο από υστερικά διχασμένα άτομα. Εδώ τα πάντα διαστρεβλώνονται: η στρατηγική, η τακτική, η σχέση μεταξύ τεχνικής και ανθρώπου, η ταχύτητα, η χειρονομία, η δράση, η τάξη, η πειθαρχία κ.λπ. Όλα αυτά έχουν ήδη συστηματοποιηθεί στην δίκτυο-κεντρική θεωρία του πολέμου. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η στρατιωτική ηγεσία των ΗΠΑ έχει ως στόχο την εφαρμογή της θεωρίας του χάους στην τέχνη του πολέμου. Μέσα σε 30 χρόνια, η διαδικασία αυτή έχει ήδη περάσει από πολλές φάσεις.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία έφερε μαζί του ακριβώς αυτή την εμπειρία: την άμεση εμπειρία της αντιμετώπισης του χάους.

[1] Γένεση 1:2.

[2] Η σύνδεση μεταξύ της αβύσσου του Αβαδδών , που βρίσκεται κάτω από την Κόλαση, του Σέολ (ως ανάλογο των Ταρτάρων στους Έλληνες) και της ολίσθησης καταδεικνύεται τέλεια στα έργα του Ε. Α. Αβντένκο. Πρβλ. Avdeyenko E. A. Ψαλμοί: μια βιβλική κοσμοθεωρία. Μόσχα: Classis, 2016.

* στμ: "Απολλύων", Κατασροφέας, "ο εξολοθρευτής Άγγελος", τόπος ολέθρου.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Έππας Χρήστος