Staten-beschaving

We komen bij een derde concept, dat cruciaal is voor het begrijpen van de overgang van een unipolaire naar een multipolaire wereld en de plaats van de BRICS-landen in dit proces. We hebben het over het concept van de beschavingsstaat. Dit idee is geformuleerd door Chinese geleerden (met name door professor Zhang Weiwei [1]) en meestal wordt het concept van de beschavingsstaat toegepast op het moderne China en vervolgens naar analogie op Rusland, India, enz. In de Russische context werd een soortgelijke theorie naar voren gebracht door de Euraziërs, die het concept van de Vredesstaat voorstelden [2]. In die trend werd Rusland eigenlijk opgevat als een beschaving, niet slechts als een van de landen, vandaar het belangrijkste Euraziatische concept - Rusland-Eurazië.

In feite had Samuel Huntington de verschuiving naar beschaving al voorgesteld als een nieuw thema in de internationale betrekkingen in zijn inzichtelijke, zo niet vooruitziende, artikel "The Clash of Civilisations" [3]. De Anglo-Italiaanse expert in internationale betrekkingen Fabio Petito [4] wees erop dat betrekkingen tussen beschavingen niet noodzakelijkerwijs tot conflicten leiden, net zoals in de realistische theorie van de internationale betrekkingen een oorlog tussen elke natiestaat altijd mogelijk is (dit vloeit voort uit de definitie van soevereiniteit), maar in de praktijk lang niet altijd voorkomt. Waar het om gaat is de verschuiving van het thema soevereiniteit, van de natiestaat naar de beschaving. Dit is precies wat Huntington voor ogen staat.

De civilisatie-staat wordt gedefinieerd via twee ontkenningen:

    - Het is niet hetzelfde als de natiestaat (in de realistische theorie van de IB/Internationale Betrekkingen), en

    - het is niet hetzelfde als een wereldregering die de mensheid verenigt (in de IB-theorie van het liberalisme).

Het is een middenweg: de beschavingsstaat kan verschillende volkeren (naties), confessies en zelfs deelstaten omvatten. Maar hij maakt nooit aanspraak op uniciteit en planetair bereik. Hij is fundamenteel grootschalig en duurzaam, ongeacht veranderende ideologieën, façades, culturen en formele grenzen. De beschaafde staat kan bestaan als een gecentraliseerd rijk, of als zijn echo's, overblijfselen, fragmenten, die onder bepaalde historische omstandigheden weer tot één geheel kunnen worden samengevoegd.

De natiestaat ontstond in Europa in de moderne tijd. De beschaafde staat bestaat al sinds mensenheugenis. Huntington constateerde een nieuwe opkomst van de beschaving in een bepaalde situatie. In de tweede helft van de 20e eeuw gingen de natiestaten aanvankelijk op in twee ideologische blokken, het kapitalistische en het socialistische, en later, na de ineenstorting van de USSR, kreeg de liberale orde de overhand in de wereld (Fukuyama's End of History [5]). Huntington geloofde dat het unipolarisme en de wereldwijde overwinning van het liberale kapitalistische Westen een kortetermijnillusie was. De wereldwijde verspreiding van het liberalisme kan de decadentie van de natiestaten voltooien en de communistische ideologie afschaffen, maar kan niet in de plaats komen van diepere beschavingsidentiteiten die blijkbaar allang verdwenen zijn. Geleidelijk aan zijn het beschavingen geweest die aanspraak hebben gemaakt op de belangrijkste actoren in de internationale politiek - haar subjecten, maar dit impliceert het toekennen van de status van "politisering", vandaar het begrip "staat-beschaving".

Er zijn krachten en patronen aan het werk in de staatsbeschaving die de moderne westerse politieke wetenschap niet begrijpt. Ze zijn niet terug te brengen tot de structuren van de natiestaat en kunnen niet worden begrepen door macro- en micro-economische analyse. De termen "dictatuur", "democratie", "autoritarisme", "totalitarisme", "sociale vooruitgang", "mensenrechten", enz. hebben hier geen betekenis of vereisen een fundamentele vertaling. Burgerlijke identiteit, de staat en maatschappelijke betekenis van cultuur, het gewicht van traditionele waarden: al deze aspecten worden door de moderne politieke wetenschap bewust terzijde geschoven en komen pas aan het licht bij de bestudering van archaïsche samenlevingen. Dergelijke samenlevingen zijn echter notoir politiek zwak en dienen als object van onderzoek of modernisering. Beschavingsstaten hebben hun eigen soevereine macht, hun eigen intellectuele potentieel, hun eigen vorm van zelfbewustzijn. Zij zijn subjecten, geen objecten, van studie of van "ontwikkelingshulp" (d.w.z. van verkapt kolonialisme), wijzen het Westen slechts af als universeel model, maar snijden de invloed van de westerse soft power binnen hun eigen grenzen sterk af. Ze breiden hun invloed uit tot over de nationale grenzen, waarbij ze niet alleen de verdediging maar ook de tegenaanval inzetten en hun eigen integratietheorieën en ambitieuze projecten voorstellen. Zoals de BRI of de Euraziatische Economische Gemeenschap, de SCO of de BRICS.

China wordt niet voor niets als voorbeeld genomen van een beschavingsstaat. Zijn identiteit en macht zijn het meest illustratief. Het hedendaagse Rusland is dicht bij deze status gekomen, en de speciale militaire operatie in Oekraïne, die gepaard ging met zijn terugtrekking uit mondiale netwerken, is het bewijs van deze diepe en krachtige wil. Maar terwijl Rusland en voor een groot deel China met succes hun beschavingsstaten opbouwen op basis van een directe confrontatie met het Westen, probeert India (vooral onder de nationalistische regering van Modi) hetzelfde resultaat te bereiken door te vertrouwen op het Westen, en combineren veel islamitische landen die hetzelfde doel nastreven (vooral Iran, Turkije, Pakistan, enz.) beide strategieën - confrontatie (Iran) en alliantie (Turkije). Maar overal streven ze naar één ding: de vestiging van een beschaafde staat.

De Tweede Wereld als nieuw universeel IB-paradigma

Laten we nu deze concepten samenvoegen. We hebben een conceptuele reeks:

Tweede wereld - semi-periferie - staat-beschaving

"Tweede wereld" is een definitie die het intermediaire karakter benadrukt van landen die vandaag kiezen voor multipolarisme en unipolarisme en globalisme, d.w.z. de hegemonie van de "eerste wereld", afwijzen. Qua niveau van economische ontwikkeling en moderniseringsgraad komt de "tweede wereld" overeen met de semi-periferie van de wereldsysteemtheorie. In tegenstelling tot Wallerstein erkent deze semi-periferie echter niet de onvermijdelijkheid van de splitsing in een in het wereldglobalisme geïntegreerde elite en een verwilderde, archaïsche massa, maar bevestigt zij de identiteit en eenheid van de samenleving die één identiteit deelt, zowel boven als onder.

    - De polen van de "tweede wereld" (de semi-periferie) zijn de beschavingsstaten - zowel reële (China, Rusland) als potentiële (islamitische wereld, Latijns-Amerika, Afrika).

Gewapend met dit apparaat kunnen we de BRICS nu beter begrijpen. Tot dusver is het een vrij conventionele alliantie, of liever een club van beschavingsstaten (expliciet en impliciet), die de "tweede wereld" vertegenwoordigt en voldoet aan de basiscriteria van de semi-periferie. Deze club bevindt zich in de huidige context echter in een uitzonderlijke situatie: in de 20e eeuw is de soevereiniteit van de natiestaten aanzienlijk uitgehold, die veel van hun inhoud hebben verloren door de overformalisering van hun status binnen de Verenigde Naties en hun verdeling in ideologische kampen. In een bipolair systeem was soevereiniteit bijna vanzelfsprekend voor de twee belangrijkste besluitvormingscentra - Washington en Moskou. Deze polen waren absoluut soeverein, en alle andere natiestaten slechts gedeeltelijk en relatief. Het einde van de USSR en de ontbinding van het Warschaupact leidden niet tot een nieuwe consolidatie van de natiestaten, maar versterkten tijdelijk de unipolaire wereld, die in de loop van de globalisering probeerde te benadrukken dat alleen Washington en het westerse liberale stelsel van waarden en regels voortaan op universele schaal soeverein waren.

De volgende logische stap zou het uitroepen van een wereldregering zijn geweest, zoals bepleit door Fukuyama, Soros en Schwab, de oprichter van het forum van Davos. Maar dit proces is ontspoord, zowel door interne tegenstellingen als - het belangrijkste! - de directe opstand van Rusland en China tegen het gevestigde unipolarisme. Het waren dus de "tweede wereld", de semi-periferie en de beschaafde staten die het globalisme uitdaagden en de ineenstorting ervan voorbereidden, en wat een tijdelijk en voorbijgaand fenomeen leek - de semi-periferie, de BRICS - bleek iets veel groters te zijn. Dit maakte de weg vrij voor een multipolaire wereld, waarin de "tweede wereld", de semi-periferie en de beschavingsstaten de belangrijkste trendsetters in de wereldpolitiek werden, en veel verder gingen dan de status die de westerse theorieën over internationale betrekkingen, inclusief de trotskistische versie van het marxisme (Wallerstein) hen voorschreef.

    - De staatsbeschavingsthese, indien ondersteund door de leden van de multipolaire club, d.w.z. de "tweede wereld" (voornamelijk de BRICS-landen), zou een volledige herstructurering van het hele wereldbeeld betekenen.

Het Westen, de "eerste wereld", de kern, verandert van een mondiaal in een regionaal centrum. Voortaan zal het niet langer de maat der dingen zijn, maar een van de staten-beschavingen, of zelfs twee: Noord-Amerika en Europa. Maar daarbuiten zullen er gelijkwaardige staten-beschavingen zijn - China, Rusland, India, de islamitische wereld, Latijns-Amerika, Afrika, enz. - die in alle opzichten concurrerend en gelijkwaardig zijn. Niets in hen zal toekomst of verleden zijn, maar allen zullen zones van heden en vrije keuze worden.
Dit is de toekomst, maar het is nu al duidelijk dat wanneer het potentieel van de twee beschavingsstaten wordt opgeteld, hun gecombineerde potentieel in staat is het Westen op de belangrijkste parameters in evenwicht te houden, waardoor het nu al relatief wordt en zijn mondiale aanspraken worden teruggebracht tot vrij afgebakende regionale grenzen. Het is de definitie van deze nieuwe grenzen van het Westen, dat ophoudt een mondiaal fenomeen te zijn en zich omvormt tot een regionale macht (van een wereldregering en -kern tot een westerse staatsbeschaving), die bepalend is voor de militaire operatie van Rusland in Oekraïne en de waarschijnlijke vestiging van directe Chinese controle over Taiwan.

Verandering in de wereldorde vindt vaak (maar niet altijd) plaats door middel van oorlogen, waaronder wereldoorlogen. De opbouw van een multipolaire wereld zal helaas via oorlogen verlopen. Als oorlogen als zodanig niet kunnen worden vermeden, is het mogelijk de omvang ervan doelbewust te beperken, de regels ervan te bepalen en de wetten ervan vast te stellen. Daartoe is het echter noodzakelijk de logica te onderkennen waarop het multipolarisme is gebaseerd en bijgevolg de conceptuele en theoretische grondslagen van een multipolaire wereld te onderzoeken.

Voetnoten:

[1] Zhang Weiwei. The China Wave: Rise of a Civilizational State. Singapore: World Scientific Publishing, 2012.
[2] Основы евразийства. М.: Партия «Евразия», 2002.
[3] Huntington S. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order.
[4] Petito F., Michael M.S. (ed.), Civilizational Dialogue and World Order: The Other Politics of Cultures, Religions, and Civilizations in International Relations (Culture and Religion in International Relations). London:  Palgrave Macmillan,  2009.
[5] Fukuyama F.  The End of History and the Last Man. NY: Free Press, 1992.

Vertaling door Robert Steuckers